Op welke manier is opvoeding van invloed op overgewicht bij kinderen? - Chapter 10

Waarom is overgewicht onder kinderen een probleem in de samenleving?

Wereldwijd is de prevalentie van overgewicht en ernstig overgewicht flink toegenomen. Overgewicht en obesitas onder kinderen wordt ook wel gezien als een wereldwijde epidemie. De onderliggende oorzaak is een chronisch verstoorde energiebalans, die ontstaat door ongezonde energiebalans-gerelateerde gedragingen. Een voorbeeld: De aanbeveling van het WHO is 400 gram groente en fruit per dag, terwijl er slechts 250 gram wordt genuttigd door mensen. Zou de 400 gram wel gehaald worden, dan zouden kankerincidenties en overlijden aan hart- en vaatziekten in Nederland flink dalen (6-28% en 6-22%). Ook zou het gewicht beter zijn, wat ook beter is voor de gezondheid. De Nederlandse kinderen halen 204 gram groente en fruit per dag, wat dus ver onder de WHO-aanbeveling is. Met name kinderen en adolescenten lijken een geschikte doelgroep om de groente- en fruitconsumptie onder te promoten, omdat bij hun voedselvoorkeuren beter te veranderen zouden zijn dan bij volwassenen (Birch, 1999).

Wat is de rol van opvoeding?

Door middel van de ecologische benadering verklaren we energie-gerelateerd gedrag bij kinderen. Deze benadering stelt dat kinderen worden blootgesteld aan verschillende omgevingen, zoals bijvoorbeeld geschetst door het ANGELO-raamwerk. De thuisomgeving speelt een cruciale rol in het vormen van gewoontes bij kinderen die te maken hebben met voeding en beweging. We onderscheiden twee soorten opvoedgedrag van ouders of verzorgers, namelijk de algemene opvoeding en specifieke opvoedpraktijken. Elke ouder of verzorger heeft zijn eigen specifieke manier van algemene opvoeding. Opvoeden is het 'begeleiden door ouders van hun kind bij zijn of ahar ontwikkeling tot een zelfstandig lid van de samenleving'. Algemene opvoeding is niet alleen specifiek voor iedere ouder of verzorger, de algemene opvoeding verandert ook over de tijd. Vandaag de dag worden ouders meer gezien als begeleiders in plaats van leider, zoals vroeger wel het geval was. De algemene opvoeding heeft vaak bepaalde doelen. Deze opvoeddoelen zijn een concretisering van de opvoedingsoriëntaties die ouders hebben.

Algemene opvoeding geeft een indicatie van de interacties tussen ouders en hun kinderen over verschillende situaties heen. We drukken algemene opvoeding uit in de mate van zorgzaamheid en de mate van controle die de ouders uitoefenen op hun kinderen. Er bestaan op basis van deze twee opvoeddimensies vier verschillende opvoedsstijlen:

1. Een autoritatieve opvoedsstijl wordt gekenmerkt door veel controle en veel zorgzaamheid.
2. Een autoritaire opvoeding wordt gekenmerkt door een hoge mate van controle maar een lage mate van zorgzaamheid.
3. Een verwaarlozende opvoedsstijl kent weinig zorgzaamheid en weinig controle.
4. De permissieve opvoedsstijl kent weinig controle, maar wordt gekenmerkt door veel zorgzaamheid.

Een ander model onderscheid nog een derde opvoeddimensie, namelijk die van structuur. In dit Comprehensive Parenting Model wordt controle onderverdeeld in drie categorieën: gedragscontrole, dwangmatige controle en overbescherming. Gedragscontrole wordt gekenmerkt door het monitoren van het kind. Dwangmatige controle is het uitoefenen van manipulatie, druk en dominantie. Overbescherming is excessieve betrokkenheid en excessieve monitoring van het kind. 

Welke conclusies kunnen we trekken over de invloed van opvoeding op energiebalans-gerelateerde gedragingen van kinderen?

In verscheidene observationele studies is aangetoond dat kinderen van ouders met een autoritatieve opvoedsstijl gezonder eten, meer bewegen en een lagere Body Mass Index (BMI) hebben. Een autoritatieve opvoedsstijl heeft dus de meest gunstige effecten voor de gewichtontwikkeling van kinderen.

Opvoedpraktijken zijn specifieke gedragingen en strategieën die ouders gebruiken om specifiek gedrag van kinderen te beïnvloeden. Dit kan zowel bewust als onbewust plaatsvinden. Gevers en collega's (2014) hebben een studie uitgevoerd om verschillende opvoedpraktijken die te maken hebben met voedingsgedrag in kaart te brengen. Zij onderscheiden toegankelijkheid van voedsel, beschikbaarheid van voedsel, discussiëren over voedingsgedrag, het overbrengen van kennis over voeding, emotioneel voeden, aanmoedigen van specifiek voedingsgedrag, instrumenteel voeden (dus om te belonen of te straffen), betrekken van het kind bij het bereiden van voedsel, maaltijdroutines, model-leren (dat wil zeggen; voedsel eten in aanwezigheid van het kind), monitoren van voedingsgedrag, toegeeflijkheid aan het verzet van het kind, druk uitoefenen, feedback op voedingsgedrag, beloning, regels, structuur, en zichtbaarheid van voedsel in huis.

Deze opvoedpraktijken blijken een belangrijke invloed te hebben op het voedings- en beweeggedrag van kinderen. Zo hebben beschikbaarheid en toegankelijkheid van voedsel een positief effect op de voedselinname van kinderen. Daarnaast heeft het hebben van voedingsregels en het aanmoedigen van gezond voedingsgedrag een positieve invloed op de groente- en fruitconsumptie van kinderen. Toegeeflijkheid van ouders heeft vaak een ongunstig effect op het voedingspatroon van kinderen. Instrumenteel voeden en emotioneel voeden leiden allebei tot ongezond voedingsgedrag. Uit de analyses van de KOALA-cohort studie bleek dat monitoren en stimuleren van gezonde voeding en beweging een gunstig effect heeft op het gedrag van kinderen. Daarnaast heeft het ook een gezonde invloed op de BMI-ontwikkeling van het kind. 

Algemene opvoeding is een distale determinant van voedings- en bewegingsgedrag van kinderen. Opvoedpraktijken zijn proximale determinanten. Het is echter belangrijk om te onthouden dat kinderen niet alleen worden blootgesteld aan de invloed van hun ouders, maar bijvoorbeeld ook aan de invloed van hun gezin. Het recent geïntroduceerde concept Family Health Climate geeft inzicht in gedeelde beliefs en attitudes omtrent voeding en beweging binnen een gezin. Kinderen worden buiten hun gezin op veel meer manieren ook nog blootgesteld aan invloeden die kunnen meespelen bij hun voedings- en bewegingsgedrag. 

Welke preventieve methodes en behandelingen zijn er voor de bestrijding van overgewicht bij kinderen?

Triple-P Lifestyle is een voorbeeld van een opvoedinterventie. Deze interventie richt zich op het opvoedgedrag van ouders ter preventie en behandeling van overgewicht en obesitas bij kinderen. De naam is gebaseerd op het programma waar de interventie op is geïnspireerd, namelijk het Positief Pedagogisch Programma. De Triple-P Lifestyle interventie onderscheidt vijf niveaus, waarvan elk niveau samenhangt met de ernst van de problemen. Het interventieprogramma bestaat uit tien groepsessies en vier individuele telefonische sessies.

Triple-P bestaat uit onderwerpen gericht op opvoedpraktijken ten aanzien van voeding, opvoedpraktijken ten aanzien van beweging, en onderwerpen gericht op de algemene opvoeding. Een voorbeeld van een training die wordt gegeven in deze interventie is het lezen van voedseletiketten. Beweegspelletjes aanleren en spelen is een ander voorbeeld. De algemene opvoeding wordt gestimuleerd door middel van het formuleren en opstellen van regels die het gezin kan toepassen. In Australië is de Triple-P interventie effectief gebleken in het verminderen van overgewicht bij kinderen. In Nederland is de interventie ook getest door middel van een studie. De interventie had een positief effect op leefstijlgedragingen van de kinderen en tevens op het opvoedgedrag van de ouders, maar helaas had de interventie geen effecten op het gewicht van kinderen.