Aantekeningen en samenvatting van de literatuur uit hoorcollege 2 bij het vak Inleiding in de Ontwikkelingspsychologie (Universiteit Leiden) - Pedagogische Wetenschappen (1)
- Aantekeningen inclusief de samenvatting van de literatuur uit hoorcollege 2 bij het vak Inleiding in de Ontwikkelingspsychologie (Universiteit Leiden)- Pedagogische Wetenschappen jaar 1.
- Literatuur: Hoofdstuk 4 en 5 van het boek Developmental Psychology (Leman & Bremmer, 2019).
Hoorcollege 2
Is gedrag aangeboren of aangeleerd? Kunnen wij bijvoorbeeld stellen dat gedrag een formule heeft zoals: (aangeboren/aangleerd)/2 = gedrag?
Uiteindelijk is het de conclusie dat nature en nurture erg complex met elkaar samenwerken.
Ook informatie over de fysieke ontwikkeling is belangrijk om kennis te krijgen over de ontwikkelingspsychologie.
1.Basisbegrippen Biologie en genetica
- Cel met nucleus: Alle mensen bestaat uit cellen met een celkern.
- Chromosoom: In de celkern bevinden zich chromosomen. Een mens heeft 46 chromosomen op 23 paar. Als we deze chromosomen onder een microscoop zouden leggen, zouden we zien dat elke chromosoom bestaat uit een lang en strak opgewonden keten van DNA.
- DNA (Desoxyribonucleïnezuur): Op de chromosomen ligt het DNA met alle genetische informatie.
- Genen/nucleotiden: Stukje DNA met een functie. Ligt op een bepaald gedeelte van de chromosoom.
Chromosomen en cellen
Een uitzondering op het aantal chromosomen en het aantal paren is het aantal chromosomen bij een ovum of spermacel. Deze bevatten 23 chromosomen. Een bevrucht ovum bevat genoeg genetisch materiaal om een volledig mens van te maken
Cellen kunnen zich vervolgens ook delen door mitose. In de geslachtsorganen kunnen cellen zich delen doormiddel van meiose.
Mitose
mitose doorloopt de volgende stappen:
- Er is een cel met 46 chromosomen (23 x 2 paar)
- Duplicatie van 46 chromosomen. Deze stap eindigt dus met een cel met 92 chromatiden. Door de mitose is er van iedere chromosoom een kopie aanwezig. Elk van beide exemplaren wordt dan een chromatide genoemd.
- Mitose. De cel met 92 chromatiden splitst zich, waardoor er 2 IDENTIEKE cellen ontstaan met ieder 46 chromosomen en weer 23 paar.
Bij een zygote is er ook sprake van een cellen celdeling doormiddel van Mitose.
Meiose
Meiose doorloopt de volgende stappen:
- Er is een cel van 46 chromosomen (23 x 2 paar)
- Duplicatie van 46 chromosomen naar 92 chromatiden
- Homologen chromosomen paren zich. Homologe chromosomen zijn twee chromosomen die overeenkomen met elkaar.
- Crossing over: Chromosomen met dezelfde functie wisselen informatie met elkaar uit. Dit zorgt voor genetische diversiteit.
- 1e splitsing: Cel met 92 chromatiden splitst zich, waardoor er 2 UNIEKE cellen ontstaan met ieder 46 chromosomen De uniciteit van de cellen is het gevolg van crossing-over.
- 2e splitsing: Cel met 46 chromosomen splitst zich, waardoor er 4 UNIEKE cellen ontstaan met ieder 23 chromosomen.
Bij de geboorte van een baby is er dus de vraag welke genetische informatie doorgegeven wordt vanuit de ouders.
Meiose & voortplanting
Pairing: Bij voortplanting worden de 23 chromosomen van de moeder gecombineerd met de 23 chromosomen van de vader. Dit zorgt ook voor genetische diversiteit. Meer diversiteit kan gunstig zijn voor een hogere kans op de overleving van de soort, oftewel: het wordt moeilijker om uit te sterven
Dit kan ook verklaren waarom kinderen anders zijn dan hun ouders.
2. DNA en genen
Een gen maakt een eiwit (Proteins) aan wat aanvoert tot een bepaalde functie. Voorbeelden van deze functies: Eten verteren, groeien, voelen, antistoffen, hersenfuncties, emoties etc.
Zoals eerder is weergegeven, bestaat een chromosoom uit een strak opgewonden stuk DNA. Als we deze structuur van DNA verder zouden uitvergroten, blijkt dat de structuur van DNA wordt vormgegeven door Nucleotiden. Deze zijn adenine, guanine, cytosine en thymine. De volgorde van deze nucleotiden bepaalt uiteindelijk welk eiwit er gevormd gaat worden. Nucleotiden zijn aan elkaar verbonden. Dat is de reden dat DNA een spiraalvorm krijgt. Adenine is altijd verbonden met thymine en cytosine met guanine. Het coderen van eiwitten gebeurt uiteindelijk door mRNA (Boodschapper RNA) die een kopie maakt van een bepaald gen en hiermee vanuit de kern naar de cel zelf reist om daar een eiwit te produceren. Niet het hele DNA wordt gebruikt voor het maken van eiwitten. Uiteindelijk wordt maar 2% van het DNA gebruikt voor het produceren van eiwitten.
Genotype: Het genetische materiaal van een persoon. Dit is ook voor iedereen uniek.
Fenotype: De kenmerken die daadwerkelijk tot uiting komen. Dit zijn dus kenmerken die waarneembaar zijn bij een persoon. Denk hierbij aan de haarkleur van iemand of de kleur ogen.
Epigenetica: De tak van de wetenschap die bestudeert hoe genotype tot uiting komt.
Een gen bestaat uit twee allelen. Eén is afkomstig van de moeder en één van de vader. Een allel wordt binnen de genetica vaak aangeduid met een letter.
Homozygoot: Twee dezelfde alleles
Heterozygoot: Twee verschillende alleles
Dominante en recessieve genen: Alleen een dominant allel uit zich. Een homozygoot recessief gen komt ook tot uiting.
VOORBEELD: Persoon 1 heeft rood haar. Zij heeft 2 homologe chromosomen waarbij aan de onderkant van deze chromosomen een gen zit voor haarkleur. Zij heeft homozygoot dezelfde allelen: rr. Omdat beide allelen voor rood haar zijn, heeft deze persoon ook rood haar.
Persoon 2 heeft bruin haar. Hij heeft 2 homologe chromosomen waarbij het gen voor haarkleur op dezelfde plek zit als persoon 1. Echter, deze persoon heeft heterozygoot 2 verschillende allelen, namelijk Br. Omdat Bruin (B) een dominant allel is (te zien aan de hoofdletter) heeft deze persoon ook bruin haar.
Codominance: Beide eigenschappen komen tot uiting. Denk hierbij een een gemengde huidskleur of een bloedgroep waarbij iemand AB heeft (zowel het allel A als B komt tot uiting)
| Ouder | B | r |
| r | Br | rr |
| r | Br | rr |
| Ouder | B | r |
| B | BB | Br |
| r | Br | rr |
| Ouder | r | r |
| r | rr | rr |
| r | rr | rr |
| Ouder | B | B |
| r | Br | Br |
| r | Br | Br |
Genotype en ziektes
Sommige ziektes zijn aanwezig op recessieve genen. Een voorbeeld hiervan is sikkelcelanemie. Dit is een genetisch bepaalde ziekte waarbij de rode bloedcellen hart-en sikkelvormig worden. Hierdoor kan er sprake zijn van stolling van bloedvaten en sterven cellen ook eerder af. Dit heeft een hartstilstand tot gevolg.
==> De drager van sikkelcelanemie wordt meer resistent tegen malaria. Kan ook verklaren waarom doorgegeven wordt, omdat het wel nuttig kan zijn.
==> Er treedt enkel sikkelcelanemie op als de allels homozygoot voorkomen
==> Risicovolle ouders, bijvoorbeeld Huntington of ouderparen, bijvoorbeeld ouders met sikkelcelanemie.
Bij incest is er een grotere kans op erfelijke aandoeningen. Een partner uit een familie lijken genetisch meer op elkaar, dus als een bepaald gen in de familie zit, is de kans groter dat deze tot uiting komt bij incest als dit gaat om een recessief gen.
Sex chromosomen
22 autosomen: Dit zijn geen geslachtschromosomen.
1 Paar geslachtschromosomen: Deze chromosomenpaar bepaalt uiteindelijk het geslacht bij de geboorte. Meisjes hebben bij de geboorte XX (1 X van de moeder, 1 X van de vader) en jongens hebben Xy (1 X van de moeder en 1 y van de vader)
Een X chromosoom heeft meer genetische informatie dan een y chromosoom. Dit komt omdat een X chromosoom daadwerkelijk groter is dan een y chromosoom. Als er een ziekte zit op een X chromosoom en er wordt een jongen geboren, dan hebben jongens hier als het ware niks 'tegenover' staan, dus dit zal bij jongens dus veel sneller tot uiting komen.
Op het geslachtschromosoom hebben jongens in sommige gevallen maar 1 gen en deze zit op het X-chromosoom. Hierdoor is de x chromosoom altijd bepalend.
Problemen bij jongens: X-chromosomale aandoeningen
De volgende aandoeningen zijn X-chromosomaal en kunnen vooral bij jongens voor problemen zorgen.
- Duchenne: Een erfelijke spierziekte
- Verschillende vormen van doofheid
- Verschillende vormen van kleurenblindheid
- G6PD deficiëntie: Dit lijkt op sikkelcelanemie. Mutatie in dit gen, waardoor ook eigen bloedcellen worden afgebroken, wat uiteindelijk leidt tot bloedarmoede.
Er zijn meer van dit soort voorbeelden. Er is ook sprake van een groot aandeel in hogere sterfte bij jongens.
In het volgende voorbeeld zie je hoe een X-chromosomale aandoening tot uiting komt. Dit ouderpaar kan geen meisje krijgen met G6PD krijgen, maar wel een jongen met G6PD
| Ouder | X (Zonder G6PD | Y |
| X (Zonder G6PD) | XX (meisje zonder G6PD) | Xy (Jongen zonder G6PD) |
| X (G6PD) | XX (meisje, zonder G6PD, maar kan dit wel doorgeven) | Xy (Jongen met G6PD en kan dit ook doorgeven) |
Chromosomen en atypische ontwikkeling
| Aandoening | Prevalentie | Oorzaak | Verschijnselen |
| Turner Syndroom | 1 op de 3000 | Ontbreken van een X chromosoom | mogelijke problemen met leren, onvruchtbaarheid |
| Down Syndroom | 5 op de 1000 | Extra chromosoom | Lagere intelligentie |
| Klinefelter syndroom | 2 op de 1000 | Extra geslachtschromosoom | Mogelijkheid tot lagere intelligentie |
| Fragile X syndrome | 1 op 2000-4000 voor mannen 1 op 5000 voor vrouwen | Dragen van een X chromosoom met een beschadiging aan de onderkant van de chromosoom. Vrouwen hebben vaak nog een 'normale' X chromosoom tegenover staan, waardoor dit vaker voorkomt bij mannen. | Problemen op sociaal, fysiek en cognitief gebied. |
Phenylketonuria (PKU) is een genetische stoornis wat wordt veroorzaakt door een recessief allel. Het gevolg van deze aandoening is dat een persoon niet in staat is om een eiwit uit moedermelk af te breken (Phenylalanine). Als deze kinderen niet behandeld worden, kan dit schade toebrengen aan het zenuwstelsel, wat zorgt voor mentale problemen. Aangezien het een recessief gen is, moet het kind homozygoot zijn met dit allel wil deze tot uiting komen. De kans dat 2 ouders die allebei drager zijn een kind krijgen met PKU is dus 25% (als zij allebei hun recessieve gen doorgeven)
Psychologie en kandidaatgenen
Kandidaatgen: Een gen die een bepaald gedrag volledig kan verklaren.
De hypothese is dat meerdere genen verantwoordelijk zijn voor gedrag. Dit wordt Polygenicity genoemd. Deze genen interacteren met elkaar, maar ook met de omgeving. Hier in onderzoek naar gedaan voor ADHD en daar bleek dat het gen DRD4 de grootste associatie had met ADHD, maar ook hier bleek de verklaarde variantie maar 25%
Pleiotropie: Een gen draagt niet bij aan één kenmerk, maar aan meerdere kenmerken.
3. Genen en de omgeving
Behavioral genetics (gedragsgenetica): Bestudeert de rol van genetica op het menselijke gedrag. Hierbij wordt ook onderzocht hoe genen met de omgeving interacteren.
Range of reaction: Interactie van genen met de omgeving (bijvoorbeeld intelligentie). Genen geven kaders van ontwikkeling en de omgeving bepaalt hoe deze tot uiting komen. Dit is afhankelijk van een 'beperkte' of een 'stimulerende' omgeving. Zo kan een kind dat geen set van genen heeft voor een hoge intelligentie soms nog hoger scoren op een intelligentietest dan een kind dat wel een set van genen heeft voor een hoge intelligentie in een niet stimulerende omgeving.
Canalization: Als het bereik van een bepaalde kenmerk heel klein is. De omgeving heeft dan weinig invloed op de ontwikkeling.
Gilbert Gottlieb: Ontwikkeling is georganiseerd in verschillende niveaus, namelijk genetische activiteit, neurale activiteit, gedrag en omgeving. Hierbij is er sprake van interactie tussen veel verschillende niveaus. Het is dus niet mogelijk om de omgeving en genetica los van elkaar te zien.
Genen veranderen de omgeving.
Evocative genetic environmental interaction: Kind lokt door zijn eigen genen ook gedrag uit van ouders. Denk hierbij aan de reactie van ouders als een kind veel lacht of huilt.
Passive genetic-environmental interaction: De genen die ouders hebben, beïnvloeden de omgeving die ouders aan het kind bieden. Bijvoorbeeld ouders met genen voor een hoge intelligentie zullen hun omgeving (en dus ook de omgeving van het kind) meer stimulerend inrichten met bijvoorbeeld boeken en zullen kinderen stimuleren om te leren.
Active genetic-environmental interaction (Niche picking): We kiezen een omgeving uit die goed past bij onze genen. Dit wordt Genetic disposition genoemd. Dit gebeurt vaak met vrienden, partner, beroep etc.
Genen veranderen de omgeving al voordat iemand zwanger wordt: Wij kiezen partners die passen bij onze eigenschappen.
Onderzoeken van individuele verschillen
Heritability factors (erfelijkheidsfactor): Geeft aan hoeveel van een bepaald kenmerk veroorzaakt wordt door een genetische factor.
Om de invloed van genetica en omgeving te onderzoeken, wordt vaak gebruik gemaakt van familieonderzoeken.
- Adoptie onderzoeken: Het kind dat geadopteerd wordt, wordt vergeleken met de biologische ouders en de adoptieouders. Dit zijn vaak kinderen die geen contact hebben gehad met hun biologische ouders. Overeenkomsten tussen kind en adoptie-ouders zijn dan toe te schrijven aan omgevingsfactoren. Overeenkomsten tussen kind en biologische ouders zijn dan toe te schrijven aan erfelijke factoren.
- Tweeling onderzoeken: Vergelijking tussen eeneiige (monozygoot) en twee-eiige tweelingen (dizygoot). Als een bepaalde kenmerk sterker tot uiting komt bij monozygote tweelingen, is de kans groter dat dit kenmerk genetisch bepaald is. Als een kenmerk sterker tot uiting komt bij dizygote tweelingen, is de kans groter dat deze kenmerk bepaald wordt door omgevingsfactoren.
Het is echter mogelijk dat eeneiige tweelingen meer een gedeelde omgeving hebben dan twee-eiige tweelingen, omdat zij hetzelfde worden behandeld door familie of bijvoorbeeld dezelfde vrienden hebben. Aan de andere kant zijn ook tweelingen uniek. Ieder kind maakt andere situaties mee en ervaart de omgeving op een andere manier. Deze gedeelde en niet-gedeelde omgeving is een belangrijke factor om rekening mee te houden in onderzoek.
Onderzoek Jaffee et al., 2003: Een onderzoek met 5 jaar oude eeneiige en twee-eiige tweelingen. Wat bleek is dat kinderen met een lage antisociale vader zelf een goede ontwikkeling lieten zien bij veel aanwezigheid van de vader. Dit zou verklaard kunnen worden door de sociale leertheorie van Bandura. Kinderen met een hoge antisociale vader lieten bij veel aanwezigheid ook meer antisociaal gedrag zien. Ook hier kan weer gedacht worden aan de sociale leertheorie van Bandura.
- Kritiek: Naast antisociaal gedrag is er ook sprake van bepaalde genen voor antisociaal gedrag.
De grote discussie rondom genen
We weten steeds meer over genen. Wij kunnen ook eerder bepalen hoe een kind zich na de geboorte zal ontwikkelen (bijvoorbeeld met uiterlijk en eventuele risico's etc)
Risico hierbij is een baby op bestelling: Als een kind niet doet aan de verwachtingen, breek je dan een zwangerschap af?
Niet-invasieve prenatale screening: Kan mee gekeken worden of een kind bijvoorbeeld het syndroom van Down heeft. Als er een hoger risico is voor down-syndroom, moeten de ouders dan de mogelijkheid krijgen om de zwangerschap af te breken?
Als pedagoog is deze discussie belangrijk, omdat het verband houdt met de kwaliteit van leven van een individu.
4. De hersenen
Er is nog heel veel niet duidelijk over de hersenen, maar onderzoek gaat snel.
Hoe verder weg een deel van de ruggengraat ligt, hoe later het ontwikkelt. Deze ontwikkeling van de hersenen loopt nog door tot ver in de puberteit, waarbij de cortex zich als laatste ontwikkelt.
Neuronen
Een neuron bestaat uit een cellichaam, dendrieten waarmee informatie van andere neuronen wordt ontvangen en axonen, waarmee informatie weer wordt doorgegeven.
Neural proliferation: Tijdens de embryonale fase tijdens de zwangerschap ontwikkelt een kind veel neuronen in het brein. Na negen maanden is dit opgelopen tot 100 tot 200 miljard neuronen. Dit is bijna gelijk aan het aantal van volwassenen.
Gliacellen: Beschermen en verzorgen de neuronen. Gliacellen ruimen bijvoorbeeld dode cellen op en voorzien neuronen van voedingsstoffen. Tijdens neural Migration, waarin neuronen veel bewegen in het brein, wijzen gliacellen vaak de weg.
Na de geboorte groeien de cellen zelf en neemt het aantal connecties toe tussen neuronen, waardoor neuronen met elkaar kunnen communiceren. De punten waarop twee neuronen met elkaar communiceren worden synapsen genoemd. Als een impuls aankomt bij een synaps via een axon, worden er neurotransmitters vrijgegeven die de informatie doorgeven naar de andere zenuwcel. Het proces waarbij er synapsen worden gevormd, wordt synaptogenesis genoemd.
Het is niet nodig om alle aangemaakte synapsen voor altijd te behouden. Er zijn twee processen die het aantal synapsen en verbindingen vermindert om ruimte te maken voor andere verbindingen:
- Neurale sterfte: Wanneer synaptogenesis optreedt, sterven andere cellen af.
- Synaptic pruning: Neuronen waarvan de dendrieten en axonen weinig gestimuleerd worden, sterven af.
Myelination zorgt voor een snellere communicatie tussen neuronen. Myeline wordt aangemaakt door gliacellen en vormt zich om de axonen van neuronen. Het zorgt als het ware voor extra isolatie van axonen, waardoor informatie sneller wordt doorgegeven.
MRI (Magnetic Resonance Imaging): Kan de processen in de hersenen zichtbaar maken.
De ontwikkeling van het brein
Cerebellum: Voor balans, houding en spieren
Brain stem (hersenstam): Verbonden met de ruggengraat en ontwikkelt zich dus als eerste. Verantwoordelijk voor ademhaling, hartslag en bloeddruk.
Het grootste gedeelte van het brein bestaat uit de cerebrum (Cortex). Dit is belangrijk voor hogere cognitieve functies zoals taal, geheugen, problemen oplossen etc. Dit bestaat uit twee Brain hemispheres (hersenhelften). Deze hersenhelften zijn verbonden door de corpus calossum. Hieroverheen ligt de cerebrale cortex (hersenschors). Dit is verantwoordelijk voor specifieke functies zoals beweging, zicht, gehoor etc.
Als laatste ontwikkelt zich de prefrontale cortex. De prefrontale cortex is verantwoordelijk voor de executieve functies zoals planning, werkgeheugen en impulscontrole.
Maturation: Het groeien van hersenen volgens een soort genetische blauwdruk.
Specialisatie
Het menselijk brein kan verdeeld worden in verschillende gebieden en netwerken die specifieke en verschillende functies uitvoeren.
De linker hersenhelft is meer actief bij taal.
==> Controleert de rechterkant van het lichaam
==> Ook plezier en boosheid
==> Interactie aangaan met de omgeving
De rechter hersenhelft is meer actief bij de verwerking van ruimtelijke en visuele informatie, gezichtsherkenning en geluiden die niet op taal slaan.
==> Controleert de linkerkant van het lichaam
==> Angst en walging
==> Weggaan bij de situatie
Lateralisation: Specialisatie van de twee hersenhelften.
Fusiform fase area (FFA): Verantwoordelijk voor het herkennen van gezichten
Parahippocampal place area (PPA): Verantwoordelijk voor het encoderen van visuele informatie.
Ook het gegeven of iemand links- of rechtshandig is, is een gelateraliseerde functie.
Specialisaties van de verschillende hersengebieden (niet exclusief!):
- Temporele kwab (temporal lobe): Taal en geheugen
- Frontale kwab (frontaal Lobe): Problemen oplossen en werkgeheugen
- Occipitaal kwab (occipatal lobe): Visuele informatie
- Parietal kwab (parietal lobe): Informatie vanuit de huid.
Als de hersenen beschadigd raken, zijn andere delen van de hersenen vaak goed in staat om bepaalde functies over te nemen.
Hersenen zijn erg Plastisch. Dit betekent dat hersenstructuren zich goed kunnen aanpassen op de omgeving.
5. Ontwikkeling voor de geboorte
Prenatale groei
Ovum: Eicel 'leeft' maar 3-5 dagen als deze niet bevrucht wordt. Grootste soort cel in het lichaam van een vrouw.
Ontwikkeling van het kind verloopt in verschillende stappen:
- Ovulatie: Eicel wordt vrijgegeven in de 'fallopian tube' (eileider)
- Bevruchting van de eicel en spermacel.
- Eicel deelt zich in twee verschillende cellen tijdens dag 1.
- Morula: De eicel wordt een soort bal van cellen tijdens dag 4
- Blastocyst laat zich los op dag 5
- Eicel begint zich met nestelen in de baarmoederwant op dag 7.
- De zygote bestaat uit 2 verschillende lagen van cellen.
- 3 lagen van cellen worden gevormd op dag 16: Ectoderm, mesoderm en endoderm.
- De neurale buis wordt gevormd op dag 21. Dit is een buisvormige structuur die in de lengte van een individu loopt, wat uiteindelijk uitgroeit tot het centrale zenuwstelsel.
- Navelstreng ontwikkelt zich op dag 25
- Op dag 28 begint het hoofd te vormen en begint het hartje te kloppen.
- Embryo ziet er nog een beetje vis-achtig uit op dag 36, met ogen en een groot hart.
- Handen en vingers beginnen te vormen op dag 48
- Op dag 52 begint de embryo veel meer te lijken op een mens.
Zygote/germinale fase (week 0-2):
Begint bij de bevruchting. Verplaatst zich naar de 'fallopian tube' (eileider) om zich vervolgens in de baarmoeder te nestelen. Vervolgens vindt er veel celdeling plaats, waardoor de zygote snel groeit. Absoluut gezien is de zygote wel nog zeer klein.
Embryo/embryonic stage (week 2-8):
In week 8 lijkt de embryo op een mens. Aan het einde van deze fase is het gezichtje al duidelijk te herkennen en ook zijn handen, vingers en tenen aanwezig. Ook ontwikkelt de vruchtzak zich (amniotic sac) dit is het membraan wat om de embryo en vruchtwater zit en beschermd tegen verschillende omgevingsfactoren. Ook de placenta begint zich te vormen op de plek waar de zygote zich heeft genesteld in de baarmoederwand. De baby zit vast aan de placenta doormiddel van een navelstreng. De navelstreng bevat bloedvaten tussen het kind en de placenta. Dit maakt het mogelijk om het kind te voorzien van zuurstof en voedingsstoffen, en kunnen afvalstoffen, zoals kooldioxide kunnen ook weer afgevoerd worden. Sommige schadelijke stoffen kunnen ook via de placenta en navelstreng worden doorgegeven aan het kind. Ook ontstaan de verschillende langen van cellen: Endoderm, Mesoderm en Ectoderm.
- Endoderm ontwikkelt zich tot het maag-darmstelsel, maar ook tot organen zoals de longen, de alvleesklier en de lever.
- Mesoderm vormt zich tot botten/het skelet, spieren, circulatiesystemen, huid en uitscheidingssystemen
- Ectoderm ontwikkelt zich tot zintuigen en het centrale zenuwstelsel.
Bloedvaten gaan kloppen. Deze vormen later dan ook het hart.
De ontwikkeling verloopt in deze fase erg snel. Het gevolg hiervan is dat kinderen ook vatbaar zijn voor eventuele risico's. Spina bifida (ook wel open ruggetje genoemd) ontstaat als de sluiting van de neurale buis niet goed gaat.
Cephalocaudal: Betekent dat de ontwikkeling van de mens verloopt vanaf de hoofd naar beneden. Dus eerst zal het hoofd ontwikkelen en later pas bijvoorbeeld de tenen.
Proximal-distal: Ontwikkeling en groei gebeurt vanuit binnen naar buiten. Dus eerst zullen centrale organen ontwikkelen en daarna bijvoorbeeld de handen en voeten
Ten slotte komen de meeste miskramen ook voor in deze fase
Foetus (vanaf 2 maanden):
Ontwikkelt zeer veel functies, waaronder spieren en het centrale zenuwstelsel. Aan het einde van de vierde maand kan de foetus zich voelbaar bewegen. Na 5 maanden is er leven buiten de baarmoeder mogelijk, maar wel zeldzaam. Ook treden rond de 5 maanden reflexen op bij het kind. Na 6 maanden kan het kind zijn ogen open doen.
Age of viability: Het aantal weken waarop het kind buiten de baarmoeder in principe kan overleven. Dit is ongeveer bij 22-26 weken.
We worden alleen maar beter in mogelijkheden om kinderen in leven te houden die te vroeg geboren worden.
Teratogenen
Teratology: De wetenschap die zich bezighoudt met de oorzaken van verstoringen in de ontwikkeling. Vroeger dacht men dat afwijkingen vooral kwamen van genetische afwijkingen. Tegenwoordig ligt er ook de focus op omgevingsfactoren.
Teratogenen: Omgevingsfactoren die de ontwikkeling van een ongeboren kind kunnen verstoren.
==> Langere blootstelling aan teratogeen leidt tot meer schade in de ontwikkeling
==> Effecten zijn het sterkst tijdens de 'kritieke periode'
==> Effecten van teratogeen kunnen sterk verschillen in heftigheid.
==> Genotypes van moeder en foetus kunnen ook meer resistent of juist kwetsbaarder zijn.
==> Sommige teratogeen hebben specifieke effecten. Voorbeelden hiervan zijn Rode Hond (brein, hart en ogen)
Voorbeelden van teratogenen:
- Roken en alcoholgebruik: Kan leiden tot: zuurstoftekort, Vroeggeboorte, lagere intelligentie, ADHD, Wiegedood (Sudden Infant Death), laag geboortegewicht, Foetal alcohol syndromen (FAS). FAS komt voor bij ongeveer 6% van de kinderen van moeder die alcoholistisch zijn. Deze kinderen lopen meer risico op afwijkingen in het hart, gezicht en ledematen. Zij zijn gemiddeld kleiner. Ook laten zij gedragsproblemen zien, zoals hyperactiviteit, snel geïrriteerd zijn en snel afgeleid zijn. Ook kunnen deze kinderen abnormale gedragingen laten zien zoals hun hoofd overmatig 'bangen'. Bij oudere kinderen kan het alcoholgebruik tijdens de zwangerschap leiden tot aandacht- en taalproblemen.
- Drugs (Cocaine): Schadelijke effecten van cocaïne worden soms minder schadelijk geacht dan de effecten van alcohol en drinken. Cocaïne kan leiden tot schade aan zenuwcellen (verstoren van differentiatie) en kan leiden tot hersenbloedingen. Ook gedragsproblemen spelen een rol. Problemen kunnen gecompenseerd worden als het kind opgroeit in een stimulerende omgeving. Kinderen van ouders die verslaafd zijn, laten bij de geboorte ook afkickingsverschijnselen zien. Dit wordt neonatale abstinente syndrome genoemd. Hechting gaat bij deze kinderen moeizamer.
- Röntgenstralingen
- Sommige medicijnen: Thalomide (tegen ochtendmisselijkheid). Thalomide leidde tot vervormde neuzen, oren en ogen, een gespleten gehemelte, samenvormen van vingers en tenen, dislocatie van het heupgewricht, verlamming van het gezicht, vervormingen van bijvoorbeeld het hart en ten slotte Phocomelia. Dit is het ontbreken van ledematen, of ledematen die direct vastzaten aan het lichaam, zonder armen en benen. Diethylstilbestrol (werd gebruikt om miskramen te voorkomen, maar had juist het tegengestelde effect), antidepressiva en kalmeringsmedicijnen De vraag bij medicijnen is of de effecten van de medicijnen opwegen tegen de stress die iemand ervaart die stopt met een bepaald medicijn.
- Ziektes: Bijvoorbeeld herpes en rode hond
- Lood en kwik: Risico tot hersenschade, laag geboortegewicht, problemen op intellectueel en cognitief gebied.
- Bestrijdingsmiddelen
- Sommige cosmetica
- Schoonmaakmiddelen
Het advies is om hier mee te stoppen zodra je probeert zwanger te raken. Dit geldt voor zowel moeder als vader. Het kan moeilijker zijn om te stoppen als iemand in je omgeving ook niet stopt.
==> Second handed smoking: Toch rook binnenkrijgen als iemand anders rookt. Pas ook op met werken en klussen.
Andere risico's:
- Oudere vader: Kwaliteit van spermacellen vermindert.
- Oudere moeder: Chromosomale afwijking. Dit risico wordt waarschijnlijk kleiner als er een gezonde leefstijl wordt aangehouden.
- Stress: Bij veel stress kunnen kinderen na de geboorte meer huilen, zijn meer hyperactief, sneller geïrriteerd en hebben ze meer eet- en slaapproblemen.
- Tienermoeders: Het reproductiesysteem kan nog niet helemaal volgroeid/volwassen zijn, lage SES, risicovolle levensstijl. Dit kan bij het kind risico's vormen voor een achterstand op sociaal, intellectueel en taal gebied.
- Voeding: Tekort aan bepaalde eiwitten, mineralen en vitamines kan leiden tot kindersterfte, miskramen, vroeggeboorte en beperkingen op neuraal en fysiek niveau bij het kind. Als dit langdurig is, is er ook risico op sociale, motorische, cognitieve en intellectuele problemen
Ziektes en aandoeningen
Rubella/rode hond: Een virus die kan leiden tot hartproblemen, gehoorproblemen en ontwikkelingsachterstand op cognitief gebied.
Genital Herpes: Verspreidt zich door seksueel contact. Vooral tijdens de bevalling brengt dit risico's met zich mee. Leidt tot: motorische problemen, blindheid en cognitieve ontwikkelingsachterstand.
Syphilis: Kan mogelijk leiden tot een miskraam; kan ook leiden tot blindheid, fysieke problemen of een cognitieve ontwikkelingsachterstand.
Zika virus: Overdraagbaar via seksueel contact, muggenbeten en bloedtransfusies. Risico's: Hersenproblemen, Micropahly (Brein en hersenen zijn kleiner dan normaal)
Overig: Diabetes, hoge bloeddruk, stress etc.
Toxoplasmois: Hersenschade en schade aan de ogen.
6. Geboorte & na de geboorte
Geboorteproces
Het proces van een bevalling verloopt grofweg in drie fases:
- Moeder ervaart weeën om de 10 à 15 minuten. Deze worden met de tijd heftiger en komen ook vaker voor. Deze fase duurt bij een eerste kindje tussen de 8 en 14 uur. Bij meerdere bevallingen wordt dit minder.
- De baby wordt geboren via het vaginale kanaal. Dit duurt vaak korter dan een uur.
- De placenta laat los en komt er ook uit na de geboorte van het kind.
Caesarean delivery (keizersnede): De baby wordt gehaald via een chirurgische ingreep via de buik van de moeder. Deze procedure komt ongeveer bij 20% van de bevallingen voor. Deze ingreep kan om verschillende redenen uitgevoerd worden
- De baby kan in de problemen zijn geraakt.
- De baby ligt dwars in de baarmoeder
- De moederkoek ligt voor de opening van het geboortekanaal.
- Er is sprake van een vaginale bloeding bij de moeder.
Een keizersnede kent ook een aantal nadelen/risico's:
- Moeder en kind moeten langer in het ziekenhuis blijven
- Kind loopt een groter risico op een infectie
- Risico op vroeggeboorte
- Meer blootgesteld aan medicatie tijdens de bevalling, wat kan leiden tot ademhalingsproblemen, minder responsiviteit
- Borstvoeding kan moeizamer verlopen.
Perinatale complicaties
Perinatal complications: Complicaties tijdens de geboorte van een kind.
Perinatal risk-factors: Bepaalde factoren die kunnen leiden tot perinatale complicaties.
Jongens worden vaker geboren met fysieke afwijkingen dan meisjes. Dit kan ten eerste verklaard worden door de rol van sex chromosomen. Denk hierbij aan de X-chromosomale aandoeningen die eerder zijn besproken. Dit kan echter ook verklaard worden door het gegeven dat jongens een groter hoofd hebben en hier dus meer druk op staat tijdens de geboorte.
Apgar scoring system: Wordt gebruikt om na de geboorte de gezondheid van het kind te checken. Zo wordt er gekeken naar hartslag, ademhaling, reflexen, kleur van de huid en spierspanning. Deze elementen krijgen een score van 0,1, of 2. Er geldt hoe hoger hoe beter.
Het gaat vaker wel goed: 10% van de kinderen wordt geboren met een bepaalde afwijking
Vroeggeboorte
Vroeggeboorte: Een kind wordt voor de 37 weken geboren. Dit gebeurt bij 9% van alle kinderen.
Heel erg prematuur: Een kind wordt voor de 32 weken geboren.
Extreem prematuur: Een kind wordt voor de 26 weken geboren.
Er zijn verschillende risico's bij vroeggeboorte. Hierbij moet de kanttekening gemaakt worden dat een stimulerende omgeving compenserend kan werken voor de effecten.
- Leerproblemen
- ADHD
- Slechte motorische vaardigheden
- Hoor-en spraakproblemen.
- Kinderen liggen de eerste dagen/weken in een couveuse, met als gevolg dat er minder frequent huid-op huid contact is vergeleken baby's die niet te vroeg zijn geboren. De aanrakingen die te vroeg geboren kinderen dan wel ervaren zijn vaak ook pijnlijk, omdat de behandeling in de couveuse niet altijd prettig is. Een onderzoek van Maitre et al (2017) heeft onderzocht welk effect dit heeft op de ontwikkeling van neurale reacties op aanrakingen. Hieruit blijkt dat te vroeg geboren kinderen minder reactie laten zien in de hersenen bij lichte aanrakingen.
Infectierisico: Ouders zijn bang om het kind te infecteren, omdat het kind nog heel kwetsbaar is. Het gevolg hiervan is dat er minder contact is tussen moeder en kind, terwijl dit wel zeer belangrijk is voor de hechting.
Er zijn tegenwoordig verschillende programma's om stimulatie te bieden aan te vroeg geboren kinderen. Dit is voornamelijk gebaseerd op het nabootsen van de baarmoeder, zoals het laten horen van hartslagen, het gebruik maken van een soort waterbed matras en het wiegen van de baby. Deze stimulatie laat zien dat kinderen sneller toenemen in gewicht en actiever zijn dan de kinderen die deze stimulatie niet krijgen.
==> Kritische noot: Wat zijn de effecten op het langere termijn?
Ook kan goed contact tussen ouder en kind een positief effect hebben. Dit kan bereikt worden door huid-op-huid contact. Dit zorgt bij de ouder ook voor meer sensitiviteit en zelfvertrouwen in het ouderschap.
Kwetsbaarheid en weerstand (resilience) van perinatale en prenatale complicaties
Resilience: Veekracht/weerstand. Kinderen worden blootgesteld aan moeilijke omstandigheden, maar kinderen hebben veerkracht waardoor het vaak alsnog goed gaat. Een goede omgeving of de positieve invloed van een enkel individu kan hierin al veel betekenen.
Genetische factoren kunnen al bepalen in hoeverre kinderen reageren op bepaalde complicaties. Bij milde complicaties kan dit beschermend zijn of juist niet. Bij ernstige complicaties blijkt het echter niet meer uit te maken en zijn de gevolgen redelijk gelijk.
Na de zwangerschap: voeding
Voor de ontwikkeling van de baby blijkt tegenwoordig borstvoeding de beste vorm van voeding.
Voordelen borstvoeding:
- Lager risico op Sudden infant Death (wiegedood)
- Goed gebalanceerde samenstelling van voeding wat betreft proteïne en bijvoorbeeld lactose, wat bijdraagt aan een goede ontwikkeling van het zenuwstelsel en de hersenen.
- Verkleint de kans op allergieën en diabetes op latere leeftijd.
- Zorgt voor een betere overgang naar vast voedsel.
- Hogere intelligentie bij het kind
- Beter beschermd tegen ziektes: Sterker immuunsysteem
- Het is gratis voeding
- Moeder voelt zich meer verbonden met haar kind.
- Gewichtsverlies bij moeder. *kritische noot*: Mogen wij dit wel plaatsen onder de 'voordelen' van het geven van borstvoeding?
Vooral in ontwikkelingslanden is het geven van borstvoeding belangrijk, omdat de kwaliteit van het water vaak niet goed genoeg is voor het geven van flesvoeding. Goede flesvoeding is hier bovendien erg duur. Een risico bij het geven van flesvoeding is dat de baby ondervoed kan raken bij het teveel verdunnen van de voeding. Dit wordt soms nog gedaan door de hoge kosten van flesvoeding.
Blootstelling aan verschillende factoren leiden tot andere uitkomsten bij het kind: Sommige kinderen hebben voor de geboorte al moeilijkere kansen.
SES heeft invloed op de volgende factoren:
- Alleenstaand of niet
- Teratogenen
- Stress
- Voeding
Deze factoren hebben vervolgens ook weer invloed op de uitkomsten van het kind.
7. Fysieke groei
De fysieke groei van het lichaam heeft meer effect dan enkel het groeien. Het fysiek groter worden zorgt ervoor dat kinderen de manier moeten aanpassen hoe zij interacteren met hun omgeving. Ook zorgt het voor het kunnen uitvoeren van nieuwe vaardigheden. Deze aanpassingen zorgen ook weer voor het verkrijgen van nieuwe vaardigheden in andere domeinen, bijvoorbeeld op emotioneel of sociaal-cognitief gebied.
The embodied approach in ontwikkeling
The embodied approach gaat ervan uit dat ons gedrag en mentale processen grotendeels bepaald worden door de mogelijkheden van ons lichaam. Dit is goed te illustreren aan de hand van multisensorische waarneming. Wij nemen de wereld om ons heen waar met behulp van onze zintuigen. Hoe wij de omgeving waarnemen, heeft vervolgens ook invloed op hoe de omgeving ervaren wordt. Wij kunnen echter enkel waarnemen omdat ons lichaam de mogelijkheid biedt om dit te doen. Zo kunnen wij bijvoorbeeld zien omdat ons lichaam ons in staat stelt onze ogen te bewegen etc.
In lijn met deze theorie betekent dit dat de manier van denken verandert naarmate hun lichaam en dus vaardigheden veranderen.
Invloed van genen en omgeving op lengte en gewicht
Lengte en gewicht worden vaak het eerste in verband gebracht met fysieke groei, maar ook factoren zoals gewichtsverdeling over het lichaam is belangrijk. Bij pasgeboren baby's heeft het hoofd een relatief hoog gewicht vergeleken met de rest van het lichaam, maar dit wordt gedurende het eerste jaar meer verdeeld. Dit stelt het kind in staat om meer vaardigheden uit te oefenen zoals het balanceren om te lopen.
Kinderen maken de meeste groei door in het eerste half jaar. Zo verdubbelt hun gewicht na 3 maanden en is het al verdrievoudigd aan het einde van het jaar. Vanaf dan groeien kinderen wat langzamer. Als je het heel nauw bekijkt, is de groei meer stapsgewijs in de vorm van groeispurten dan een continue vloeiende lijn.
Genen spelen allereerst een belangrijke rol in lengte en gewicht. Ook geslacht speelt een rol. Meisjes zijn vaak langer tot zij ongeveer 9 jaar oud zijn. Van 10,5 tot 14 jaar krijgen meisjes een groeispurt, terwijl bij jongens de groeispurt aanhoudt tot zij 18 zijn. Hetzelfde principe geldt voor het gewicht. Ten slotte is er sprake van tempo of growth (groeitempo) hiermee worden individuele verschillen aangeduid tijdens groei.
Omgeving speelt ook een rol bij lengte en gewicht. Enkele factoren zijn: Het klimaat, voeding, fysieke aandoeningen en psychologische aandoeningen. Ook verschillen de gemiddeldes sterk wereldwijd, maar ook binnen landen zelf kan verschil optreden. Zo zijn mensen die in de stad wonen vaak langer dan mensen die afkomstig zijn van het platteland. Dit is te verklaren door leefomstandigheden en voeding.
Invloed van voeding op fysieke groei
Voeding is een belangrijke factor bij fysieke groei. Deze effecten zijn goed te zien in perioden van oorlog waarbij er sprake was van een voedseltekort. In deze tijd werden kinderen minder lang en zwaar en kwam zij bijvoorbeeld ook later in de puberteit. Een oplossing hiervoor is het gebruiken van voedingssupplementen vanaf de zwangerschap.
Iron-deficiency anaemia (ijzertekort) kan ook makkelijk voorkomen worden door het gebruik van voedingssupplementen. IJzertekort kan leiden tot een vertraging in de fysieke en intellectuele ontwikkeling, maar kan ook leiden tot klachten zoals rusteloosheid. Dit komt vooral voor in arme minderheidsgroepen en in landen met lage inkomens.
Catch-up growth: De mens heeft de neiging om na een periode van ondervoeding en/of een groeiachterstand deze groei in te halen en terug te keren naar een 'normale' groei. In hoeverre een kind dit weer in kan halen, is afhankelijk van de ernst, duur en timing van de ondervoeding. Bij timing geldt: Hoe eerder er sprake was van ondervoeding, hoe ernstiger de gevolgen en hoe moeilijker de catch-up is.
Seculaire trends in fysieke groei
Seculaire trend: Een geleidelijke verandering in gemiddeldes wat betreft lichamelijke kenmerken in populaties over een bepaalde tijdsperiode. Een goed voorbeeld hiervan is dat mensen steeds langer worden over een bepaalde tijdsperiode. Deze ontwikkeling vlakt in de ontwikkelde landen steeds meer af, terwijl in ontwikkelingslanden deze trend nog wel toeneemt. Er zijn een aantal verklaringen waarom de mens steeds langer:
- Betere gezondheidszorg
- Betere voeding: Meer voeding, maar ook beter gebalanceerd.
- Betere sociaaleconomische omstandigheden. Leefomstandigheden zijn beter geworden
- Genetische factoren: Meer sprake van vermenging met verschillende culturele en etnische achtergronden.
Een tweede seculaire trend is dat mensen steeds zwaarder worden. Ook de cijfers van Obesitas nemen hiermee toe. Iemand heeft Obesitas bij een BMI (Body Mass Index) van 30 of hoger. Culturele factoren zoals het krijgen van grotere porties met een hoog vetpercentage en weinig sporten is een belangrijke factor in de seculaire trend. Deze levensstijl begint al vroeg in de kindertijd. Ook genetische factoren spelen een rol. Kinderen die als kinderen overgewicht hebben, hebben dit vaak ook in de volwassenheid, ongeacht hun omgeving. Baby's van ouders met overgewicht hebben bij de geboorte bijvoorbeeld meer een voorkeur voor zoete smaken
8. Puberteit
Biologisch: Seksueel volwassen worden. Dit wordt gedreven doordat de Hypothalamus in het brein de pituitary gland stimuleert voor het afgeven van bepaalde hormonen. Deze hormonen zorgen ervoor dat de bijnierschors en de geslachtsklieren gestimuleerd worden tot een groeispurt. Bij vrouwen is oestrogeen belangrijk voor de ontwikkeling van het voortplantingssysteem. Progesteron is een belangrijk hormoon tijdens de menstruatiecyclus en het voorbereiden van het lichaam op bevruchting. Bij mannen is testosteron het belangrijkste hormoon voor de ontwikkeling van de geslachtskenmerken.
Ook wat betreft puberteit is er sprake van een seculaire trend. Zo worden meisjes steeds eerder ongesteld.
Secundaire geslachtskenmerken: Haargroei, borsten, baard in de keel etc. Deze kenmerken zijn niet direct betrokken bij voortplanting.
Primaire geslachtskenmerken: Geslachtskenmerken en geslachtsorganen. Deze kenmerken zijn wel direct betrokken bij voortplanting.
Onderdeel en kenmerkend voor de start van de puberteit: Eerste menstruatie of spermarche (zaadlozing)
Als pedagoog zijn wij ook geïnteresseerd in de gedragsveranderingen.
Effecten van de puberteit op het brein
puberteit heeft ook invloed op de manier hoe kinderen zich gedragen en hoe zij denken. Dit is te verklaren door zowel fysieke groei als de invloed van hormonen tijdens de puberteit, als omgevingsfactoren.
Invloeden op de aanvang van de puberteit
Dit is deels genetisch bepaald, maar wordt ook beïnvloed door omgevingsfactoren zoals lichaamsbeweging, voeding en gewicht. De puberteit kan hierdoor bijvoorbeeld uitgesteld worden. Ook ouder-kind relaties spelen een rol. Kinderen in minder hechte families kunnen eerder in de puberteit komen dan kinderen hechte families. Ook in een stressvolle omgeving kan de puberteit eerder starten. Hierbij zijn er twee mogelijkheden:
- Early maturation: In een stressvolle omgeving de neiging krijgen om heel snel en veel voort te planten om de kans zo groot mogelijk te maken dat het genenpakket doorgegeven wordt aan de volgende generatie. Bij stress geeft het lichaam het volgende signaal: 'Let op! Hier kan gevaar optreden en er bestaat een kans dat er kinderen overlijden' Geven vervolgens het lichaam de opdracht om zoveel modelijk kinderen te krijgen, zodat genen worden doorgegeven.
- Gemeenschappelijke genetische factor voor stress en vroege puberteit. Dit houdt in dat vrouwen die vroeg in de puberteit komen, soms ook eerder kinderen krijgen. Dit leidt tot een stressvolle situatie waarbij hun kinderen dus ook eerder in de puberteit komen.
Gevolgen vroege puberteit
Meisjes hebben een hoger risico op: middelengebruik, normoverschrijdend gedrag, slechte schoolprestaties, slecht lichaamsbeeld, depressie en een hoger risico op een eetstoornis. Ze hebben ook vaker een kleinere sociale kring. Bij meisjes neemt de kwaliteit van hun zelfbeeld toe naarmate de puberteit later begint.
Jongens zijn vaak populairder en hebben een beter lichaamsbeeld, maar zij hebben ook een hoger risico op depressie en externaliserend probleemgedrag, omdat zij eerder toegang krijgen tot oudere jongens die normoverschrijdend gedrag laten zien. Jongens die later in de puberteit komen, worden vaak als minder 'mannelijk, minder populair en kinderachtiger gezien. Bij jongens neemt de kwaliteit van het lichaamsbeeld af naarmate de puberteit later begint.
Mogelijke verklaringen voor deze verschijnselen:
- Oudere vriendengroepen
- Geen voorlichting over puberteit. Dit volgt vaak pas later
- Gemeenschappelijke genetische factor.
Effecten zijn ook deels afhankelijk van de algemene overtuigingen dat er heerst binnen de maatschappij. Het effect is ook afhankelijk van de sociale steun die kinderen ontvangen vanuit hun omgeving.
Access:
Public
Click & Go to more related summaries or chapters
This content is related to:
Bundel aantekeningen en samenvatting van de literatuur bij het vak Inleiding in de Ontwikkelingspsychologie (Universiteit Leiden) - Pedagogische Wetenschappen (1)
Check more of topic:
This content is used in:
Bundel aantekeningen en samenvatting van de literatuur bij het vak Inleiding in de Ontwikkelingspsychologie (Universiteit Leiden) - Pedagogische Wetenschappen (1)
- Aantekeningen uit hoorcollege 1 bij het vak Inleiding in de Ontwikkelingspsychologie (Universiteit Leiden) - Pedagogische Wetenschappen (1)
- Aantekeningen en samenvatting van de literatuur uit hoorcollege 2 bij het vak Inleiding in de Ontwikkelingspsychologie (Universiteit Leiden) - Pedagogische Wetenschappen (1)
- Aantekeningen en samenvatting van de literatuur uit hoorcollege 3 bij het vak Inleiding in de Ontwikkelingspsychologie (Universiteit Leiden) - Pedagogische Wetenschappen (1)
- Aantekeningen en samenvatting van de literatuur uit hoorcollege 4 bij het vak Inleiding in de Ontwikkelingspsychologie (Universiteit Leiden) - Pedagogische Wetenschappen (1)
- Aantekeningen uit hoorcollege 5 bij het vak Inleiding in de Ontwikkelingspsychologie (Universiteit Leiden) - Pedagogische Wetenschappen (1)
- Aantekeningen uit hoorcollege 6 bij het vak Inleiding in de Ontwikkelingspsychologie (Universiteit Leiden) - Pedagogische Wetenschappen (1)
College- en werkgroepaantekeningen bij Inleiding in de ontwikkelingspsychologie - UL
- Aantekeningen uit hoorcollege 1 bij het vak Inleiding in de Ontwikkelingspsychologie (Universiteit Leiden) - Pedagogische Wetenschappen (1)
- Aantekeningen en samenvatting van de literatuur uit hoorcollege 2 bij het vak Inleiding in de Ontwikkelingspsychologie (Universiteit Leiden) - Pedagogische Wetenschappen (1)
- Aantekeningen en samenvatting van de literatuur uit hoorcollege 3 bij het vak Inleiding in de Ontwikkelingspsychologie (Universiteit Leiden) - Pedagogische Wetenschappen (1)
- Aantekeningen en samenvatting van de literatuur uit hoorcollege 4 bij het vak Inleiding in de Ontwikkelingspsychologie (Universiteit Leiden) - Pedagogische Wetenschappen (1)
- Aantekeningen uit hoorcollege 5 bij het vak Inleiding in de Ontwikkelingspsychologie (Universiteit Leiden) - Pedagogische Wetenschappen (1)
- Aantekeningen uit hoorcollege 6 bij het vak Inleiding in de Ontwikkelingspsychologie (Universiteit Leiden) - Pedagogische Wetenschappen (1)
- College-aantekeningen bij Inleiding in de Ontwikkelingspsychologie aan de Universiteit Leiden - 2015/2016
- Study Notes bij Inleiding in de ontwikkelingspsychologie - Pedagogiek B1 (2014-2015)
- Study Notes bij Inleiding in de Ontwikkelingspsychologie - Pedagogiek B1 - UL (2013/2014)
- Study Notes bij Inleiding in de Ontwikkelingspsychologie - Pedagogiek B1 - UL (2012/2013)
Going abroad?
Study with summaries
Search a summary
Contributions: posts
Help other WorldSupporters with additions, improvements and tips
Spotlight: topics
Check the related and most recent topics and summaries:
Institutions, jobs and organizations:
Activity abroad, study field of working area:
This content is also used in .....
Bundel aantekeningen en samenvatting van de literatuur bij het vak Inleiding in de Ontwikkelingspsychologie (Universiteit Leiden) - Pedagogische Wetenschappen (1)
Deze bundel bevat de aantekeningen en de samenvattingen van de literatuur uit alle hoorcolleges van het collegejaar 22-23 van het vak Inleiding in de Ontwikkelingspsychologie van de Universiteit Leiden, jaar 1. Alle informatie is per hoorcollege geordend.
De
...College- en werkgroepaantekeningen bij Inleiding in de ontwikkelingspsychologie - UL
College- en werkgroepaantekeningen bij Inleiding in de ontwikkelingspsychologie - UL
Check how to use summaries on WorldSupporter.org
Online access to all summaries, study notes en practice exams
- Check out: Register with JoHo WorldSupporter: starting page (EN)
- Check out: Aanmelden bij JoHo WorldSupporter - startpagina (NL)
How and why use WorldSupporter.org for your summaries and study assistance?
- For free use of many of the summaries and study aids provided or collected by your fellow students.
- For free use of many of the lecture and study group notes, exam questions and practice questions.
- For use of all exclusive summaries and study assistance for those who are member with JoHo WorldSupporter with online access
- For compiling your own materials and contributions with relevant study help
- For sharing and finding relevant and interesting summaries, documents, notes, blogs, tips, videos, discussions, activities, recipes, side jobs and more.
Using and finding summaries, notes and practice exams on JoHo WorldSupporter
There are several ways to navigate the large amount of summaries, study notes en practice exams on JoHo WorldSupporter.
- Use the summaries home pages for your study or field of study
- Use the check and search pages for summaries and study aids by field of study, subject or faculty
- Use and follow your (study) organization
- by using your own student organization as a starting point, and continuing to follow it, easily discover which study materials are relevant to you
- this option is only available through partner organizations
- Check or follow authors or other WorldSupporters
- Use the menu above each page to go to the main theme pages for summaries
- Theme pages can be found for international studies as well as Dutch studies
Do you want to share your summaries with JoHo WorldSupporter and its visitors?
- Check out: Why and how to add a WorldSupporter contributions
- JoHo members: JoHo WorldSupporter members can share content directly and have access to all content: Join JoHo and become a JoHo member
- Non-members: When you are not a member you do not have full access, but if you want to share your own content with others you can fill out the contact form
Quicklinks to fields of study for summaries and study assistance
Main summaries home pages:
- Business organization and economics - Communication and marketing -International relations and international organizations - IT, logistics and technology - Law and administration - Leisure, sports and tourism - Medicine and healthcare - Pedagogy and educational science - Psychology and behavioral sciences - Society, culture and arts - Statistics and research
- Summaries: the best textbooks summarized per field of study
- Summaries: the best scientific articles summarized per field of study
- Summaries: the best definitions, descriptions and lists of terms per field of study
- Exams: home page for exams, exam tips and study tips
Main study fields:
Business organization and economics, Communication & Marketing, Education & Pedagogic Sciences, International Relations and Politics, IT and Technology, Law & Administration, Medicine & Health Care, Nature & Environmental Sciences, Psychology and behavioral sciences, Science and academic Research, Society & Culture, Tourisme & Sports
Main study fields NL:
- Studies: Bedrijfskunde en economie, communicatie en marketing, geneeskunde en gezondheidszorg, internationale studies en betrekkingen, IT, Logistiek en technologie, maatschappij, cultuur en sociale studies, pedagogiek en onderwijskunde, rechten en bestuurskunde, statistiek, onderzoeksmethoden en SPSS
- Studie instellingen: Maatschappij: ISW in Utrecht - Pedagogiek: Groningen, Leiden , Utrecht - Psychologie: Amsterdam, Leiden, Nijmegen, Twente, Utrecht - Recht: Arresten en jurisprudentie, Groningen, Leiden
Follow the author: Noa van der Hulst
Work for WorldSupporter
JoHo can really use your help! Check out the various student jobs here that match your studies, improve your competencies, strengthen your CV and contribute to a more tolerant world
Statistics
| 1671 | 2 | 2 |
Wat een chille samenvatting! Floortje Bastian contributed on 13-12-2022 11:17
Hi Noa,
ik zie dat je een super uitgebreide en duidelijke samenvatting hebt geschreven voor dit hoorcollege. Wat chill! De verschillende onderwerpen rondom de biologie van ontwikkeling zijn voor mij nu een stuk duidelijker, dankjewel! Is dit ook een onderwerp waar jij later wat mee wilt gaan doen?
Dankjewel!! Noa van der Hulst contributed on 13-12-2022 17:06
Hi Floortje!
Fijn dat je er wat aan hebt!
Dit is wel een onderwerp waar ik altijd al interesse in heb gehad! Ik heb namelijk ook een tijd gehad waarbij ik graag Verloskunde wilde gaan studeren. Dit is uiteindelijk dus Pedagogische Wetenschappen geworden, maar ik ben zeker aan het oriënteren of ik hier later mee kan gaan doen. Ik neig nu ook sterk naar het lesgeven!
Leuk dat je een comment plaatst, dankjewel!
Add new contribution