Soevereiniteit en integratie lijken moeilijk verenigbare begrippen binnen de Europese Unie. Toetreding, en daarmee integratie, tot de Europese Unie zorgt immers voor verplichtingen en het naleven van de regels van de Europese Unie. Dit houdt automatisch een afbreuk aan de nationale soevereiniteit in. Anderzijds kan er geen sprake zijn van volledige integratie wanneer de lidstaten van de Europese Unie hun soevereiniteit behouden. Dit proefschrift wil echter laten zien dat de begrippen soevereiniteit en integratie in het kader van de Europese Unie niet zo onverenigbaar zijn als ze op het eerste gezicht lijken.

Kan de Europese Unie gezien worden als een confederaal systeem?

De Europese Unie wordt vaak aangeduid in termen als ‘sui generis’ of ‘unidentified political object’: een niet in een hokje in te delen constructie. Het is echter de vraag of de Europese Unie niet gezien kan worden als een confederaal systeem. Om dit te onderzoeken is in dit proefschrift de Europese Unie op zestien constitutionele vergelijkingspunten vergeleken met de Amerikaanse Articles of Confederation en de transformatie van deze confederatie tot de huidige Amerikaanse staatsvorm. Het blijkt dat de Europese Unie op acht van de zestien punten binnen het confederale spectrum blijft, waarbij er onder andere geen sprake is van een eigen volk en van de mogelijkheid tot het uittreden van een lidstaat. Op vijf punten lijkt de Europese Unie meer binnen het federatieve spectrum te blijven. Zo heeft het recht van de Europese Unie voorrang op het nationale recht en is er sprake van een directe werking van het Unierecht. Op de overige drie punten is de Europese Unie gemengd. Dit leidt tot de conclusie dat de Europese Unie een modern confederaal stelsel heeft ontwikkelt, met daarboven op een federale structuur die met name toeziet op het rechtssysteem en de marktbevoegdheden. Het gevaar van een dergelijke constructie zit hem in de situatie dat de bovenste federale structuur meer wordt uitgebreid dan het onderliggende confederale stelsel kan of wil dragen.

Wat wordt verstaan onder volkssoevereiniteit?

Er is soms wat verwarring over het gebruik van de term ‘soevereiniteit’. Grofweg kan deze term onderscheiden worden in interne en externe soevereiniteit en heeft het begrip zich in vijf stappen ontwikkeld. Als eerste formuleerde Bodin een intern gericht concept over de verhouding tussen een heerser en zijn onderdanen binnen een bepaalde bestel. Daarna werd dit intern gerichte concept opgepakt door de grondleggers van het internationale recht die ingingen op de interactie tussen de verschillende soevereinen. De term soevereiniteit kreeg hiermee een extern gericht kader en berust op de aanname dat ieder bestel een soeverein heeft die het gehele bestel extern kan vertegenwoordigen. Gedurende de derde stap werd de machtspositie van de soeverein onder constitutionele controle gebracht. De soeverein is ook vaak niet meer als persoon aan te wijzen, zoals bijvoorbeeld de koning, maar als natie. Dit betekent in de praktijk dat de interne soevereiniteit steeds meer synoniem staat aan delegatie van bevoegdheden en het beperken van de macht van de soeverein. De vierde stap laat echter zien dat de externe soevereiniteit een tegenovergestelde ontwikkeling doormaakt. De staat kan als enige extern soeverein zijn en iedere staat heeft zeggenschap over het eigen territorium. Hoe de staat is ingedeeld is onbelangrijk voor het begrip van externe soevereiniteit. Dit heeft tot gevolg dat interne en externe soevereiniteit twee aparte begrippen zijn geworden en dat de staat zowel extern soeverein is als de houder van alle interne soevereine bevoegdheden die immers gedelegeerd zijn aan organen van de staat. Als laatste stap, een ontwikkeling die momenteel gaande is, wordt de discrepantie tussen interne en externe soevereiniteit steeds lastiger houdbaar. Bevoegdheden worden van de staat overgedragen naar andere entiteiten, zoals de Europese Unie. Dit doet af aan de macht van de externe soeverein (de staat). Dit hoeft echter niet af te doen aan het concept van interne soevereiniteit. Dit concept gaat immers al langere tijd uit van delegatie van bevoegdheden aan organen waarvan er geen een soeverein is, met als enige verschil dat er nu buiten de staat wordt gedelegeerd. Dit leidt tot een botsing tussen de interne en de externe soevereiniteit, maar niet noodzakelijkerwijs tot een botsing tussen Europese integratie en interne soevereiniteit.

Wat is er in de VS bijzonder, gezien deze kwestie?

In de Verenigde Staten, waar een federaal stelsel gehanteerd wordt, worden de begrippen soevereiniteit, democratie en federalisme aan elkaar gekoppeld door te stellen dat zowel het federale systeem als de aparte staten berusten op directe mandaten van het volk. Dit maakt het federale systeem als de staten democratisch legitiem en blijft de uiteindelijke soevereiniteit bij het volk. Het delegeren van bevoegdheden naar een (externe) entiteit is hiermee niet onverenigbaar gebleken met het begrip van interne soevereiniteit. De Europese Unie volgt een gelijke ontwikkeling, met drie belangrijke verschillen. Ten eerste is er binnen de Europese Unie geen sprake van één volk, maar van verschillende soevereine volkeren die een gedeelte van hun bevoegdheden overdragen aan de Unie. Daarnaast worden deze bevoegdheden gedelegeerd buiten een eigen overkoepelende federale staat. Als laatste worden de bevoegdheden gedelegeerd aan een entiteit die als niet-statelijk kan worden beschouwd. Hoewel deze verschillen andere uitdagingen met zich mee brengen kan er niet gesteld worden dat de Europese Unie afdoet aan de soevereiniteit van de volkeren van de lidstaten. Er is een bovenstatelijke overheid gecreëerd waaraan bevoegdheden kunnen worden gedelegeerd. De volkeren van de lidstaten kunnen daarom zelf nog steeds de confederale basis bieden die de Europese Unie nodig heeft om de daarbovenop liggende federale structuur in stand te houden. Voor een betere integratie van de Europese Unie in de lidstaten wordt in dit proefschrift een beroep gedaan op aanpassingen in de wetgeving van de lidstaten zelf, en niet op Europees niveau zoals nu geprobeerd wordt.