Wat heeft willekeur en incompetentie te maken met kinderrechten? - Chapter 6

De meningsverschillen tussen de liberationistische manier van kijken en de verzorgers-stelling zet je aan het denken over of het wel goed is om onderscheid te maken tussen kinderen en volwassenen als het gaat om rechten. Deze vraag splitst zich op in twee vragen: is het niet willekeurig om onderscheid te maken? En is het wel juist om onderscheid te maken wat betreft (in)competentie? 

Wat houdt willekeur in?

Volgens kinder-liberationisten zou het toekennen van rechten op basis van alleen de leeftijd oneerlijk zijn. Dit zou moreel gezien willekeurig en onrechtvaardig zijn. Het wel of niet toekennen van rechten wordt gelukkig niet alleen op leeftijd gebaseerd, maar op basis van de veronderstelde relatie tussen leeftijd en bepaalde vaardigheden. Een paar verschillende relevante concepten:

1. ‘Willekeur van een bepaalde leeftijd’. Met de ‘willekeur van een bepaalde leeftijd’ wordt bedoeld dat iemand van de ene op de andere dag plotseling bepaalde rechten verwerft als gevolg van een andere leeftijd. Vanaf de dag dat iemand 18 wordt, heeft hij/zij bijvoorbeeld opeens stemrecht. Er wordt een grenslijn getrokken. Vooral als de maatschappij een rechtssysteem heeft ontwikkeld is dit nodig. Volgens ontwikkelingstheorieën zijn er verschillende stadia te onderscheiden in de ontwikkeling van een mens, met in elk stadium kenmerkende kwantitatieve en kwalitatieve veranderingen. Vanuit deze visie is het meer begrijpelijk dat de menselijke groei in verschillende denkbeeldige perioden wordt verdeeld voor het toekennen van rechten.

2. ‘Onbetrouwbaarheid van correlatie naar leeftijd’. De term ‘willekeur van een bepaalde leeftijd’ moet onderscheiden blijven van een ander kritiekpunt, namelijk de ‘onbetrouwbaarheid van correlatie naar leeftijd’. Iemand van 17,5 jaar oud kan bijvoorbeeld competenties hebben die een persoon van 18,5 jaar oud (nog) niet heeft. Het gebruik van de 18-jarige leeftijd als overgangspunt is dan dus oneerlijk.

Het is belangrijk om de competenties die vereist zijn voor een bepaald recht te specificeren. Maar uiteindelijk zul je altijd, als je verschillende divisies wil hebben, ook scheidingslijnen tussen die divisies moeten hebben. Je komt daar niet onderuit, anders heeft namelijk alles en iedereen rechten en heeft het concept van rechten eigenlijk geen zin meer. Datzelfde geldt bijvoorbeeld voor maximumsnelheden, natuurlijk is 121 rijden niet ineens extreem veel gevaarlijker dan 119 rijden. Maar je zult toch grenzen moeten stellen, anders kan alles maar gebeuren. Natuurlijk ligt het bij het toekennen of niet toekennen van rechten wel wat anders en gecompliceerder, want je wil onrecht voorkomen. Hoewel er enige willekeur zit in de grenzen, is het de prijs die betaald moet worden voor de voordelen van duidelijke divisies. Het gebruik van verschillende fases in de ontwikkelingstheorie, maakt, hoewel het nog steeds geen abrupte momenten zijn, het iets beter te begrijpen dat er divisies zijn qua leeftijden. Over het algemeen is er ook echt een algemeen goed verband tussen leeftijd en competentie in verschillende gebieden. Natuurlijk zijn er uitzonderingen, maar je moet uit gaan van het algemene/meest waarschijnlijke. 

3. ‘Voorkeur voor een competentietest’. Tot slot is er nog de ‘voorkeur voor een competentietest’. Competentie of incompetentie is relevanter voor het wel of niet bezitten van rechten dan leeftijd. Het zou dus eerlijker zijn als rechten zouden worden toegekend als iemand bepaalde competenties laat zien, dan wanneer iemand een bepaalde leeftijd heeft bereikt. De betreffende competentie zou moeten worden gemeten door middel van een geschikte test. Het gebruik van een competentietest mag geen grotere nadelen hebben dan het gebruik van leeftijd als criterium. In dit opzicht slaagt de competentietest niet, want:

• Het is waarschijnlijk onbetaalbaar en moeilijk om de test toe te passen op alle gebieden of competenties die van belang zijn.

• Er is een groot risico op corruptie, uitbuiting, bedrog en machtsmisbruik, vooral als de beloning hoog is als je de test haalt.

• Over leeftijd kan er een objectieve overeenstemming zijn. Over competenties is dat niet het geval. Ook zijn competentietesten vatbaar voor culturele bias (vertekening).

• Het gebruik van leeftijd als criterium veroorzaakt stabiele verwachtingen van mensen. Ze weten precies wanneer ze in aanmerking komen voor een bepaald recht. Het kan verontrustend zijn om niet te weten of en wanneer je een bepaald recht zult krijgen.

Wat houdt incompetentie in?

Kinder-liberationisten menen dat kinderen onterecht worden beroofd van hun rechten, omdat ten onrechte wordt gedacht dat kinderen incompetent zijn.
Aanhangers van de verzorgers-stelling menen dat kinderen incompetent zijn en dat ze uiteindelijk competent zullen worden als rechten hen nu ontzegd worden.

A-C rechten zijn volgens Feinberg rechten voor zowel volwassenen als kinderen. Veel schrijvers die schrijven over kinderrechten denken dat deze rechten alleen welzijnsrechten omvatten, geen vrijheidsrechten. De gedachte hierachter is dat een recht een belangrijke waarde voor ons moet hebben. Als kinderen nog geen keuzes kunnen maken, dan is het maken van keuzes niet iets wat waarde voor hen heeft. Daarom zouden ze geen vrijheidsrechten moeten hebben. In het verdrag worden (ruim genomen) vrijheidsrechten aangeduid met "participation rights" en welzijnsrechten als "protection rights". 

We kunnen echter ook belangen hebben die we (nog) niet erkennen. Een kind heeft baat bij goed onderwijs, ook al denkt het zelf nog van niet.

De discussie over of kinderen zelfbeschikkingsrechten zouden moeten hebben én uitoefenen richt zich op in hoeverre kinderen in staat worden geacht deze rechten uit te oefenen.

Volgens velen zijn normale, geestelijk gezonde volwassenen in staat om verstandige keuzes te maken over hun leven, ook wel rationele zelfstandigheid genoemd, terwijl kinderen deze capaciteit missen. Rationele autonomie bevat in elk geval drie componenten: rationaliteit, volwassenheid/rijpheid en onafhankelijkheid.

Wat houdt rationaliteit in?

Rationaliteit kan worden gedefinieerd als het vormen van over het algemeen betrouwbare opvattingen over iemands omgeving, het hebben van relatief stabiele wensen en te kiezen (op grond van deze opvattingen en wensen) tussen verschillende mogelijke handelingen. Piaget suggereerde dat alle kinderen cognitieve competenties zouden ontwikkelen volgens een universele volgorde. Deze opvatting werd echter bekritiseerd op grond van twee zaken:

1. Zijn ideaal van volwassen cognitieve competentie was vooral gebaseerd op de ideeën en principes van de Westerse samenleving.

2. Sommige vaardigheden beheersten kinderen al veel eerder dan dat Piaget voorspelde.

Vanaf hun geboorte willen mensen betekenis geven aan de dingen die ze in de wereld zien en er doelbewust controle over hebben. In dat opzicht zijn kinderen even rationeel als volwassenen. Maar als het gaat om kennis en ervaring is het duidelijk dat kinderen minder competent zijn dan volwassenen.

Wat houdt rijpheid/volwassenheid in?

J.S. Mill ziet volwassenen als emotioneel stabiel, met relatief onveranderlijke wensen en duidelijke plannen voor hun leven. Kinderen ziet hij als instabiel wat temperament, emoties en wensen betreft, ze zijn vatbaar voor plotselinge veranderingen hierin. Een kritiekpunt is dat hij misschien overschat hoe stabiel volwassenen zijn, maar toch heeft hij ook een punt.

Wat houdt onafhankelijkheid in?

Volgens Immanuel Kant bereikten kinderen meerderjarigheid met het bereiken van het vermogen tot zelfbehoud.

Het sterkste gevoel van onafhankelijkheid wordt bereikt door zelfvoorziening: jezelf kunnen verzorgen door te zorgen voor eten, kleding en onderdak. Op de meeste samenlevingen is dit niet van toepassing, omdat iedereen economisch gezien afhankelijk is van anderen.

Een bredere interpretatie is dat mensen onafhankelijk zijn als ze de bronnen hebben om te kunnen handelen naar hun eigen keuzes.

Tot slot kan onafhankelijkheid ook gezien worden als het hebben van een eigen mening en gedachten. Je weet wat je wil en maakt je eigen keuzes zonder het voorbeeld van anderen te volgen. Het is best onduidelijk of kinderen per se kwetsbaarder zijn om beïnvloed te worden door anderen, of dat dit komt doordat ze niet altijd een andere keus hebben.

Hoe we over kinderen denken heeft invloed op hoe we ons gedragen tegenover ze en andersom. Twee argumenten van de kinder-liberationisten zijn relevant hierbij:

1. Een ideologische veronderstelling van ‘kinderlijkheid’ bij kinderen is een kenmerk van de moderne opvatting over de kindertijd. We zien kinderen als onbekwaam en zijn niet geneigd om te denken dat kinderen meer competent zijn dan dat we vermoeden.

2. De moderne veronderstelling over de incompetentie van kinderen is zelf-bevestigend. Omdat aangenomen wordt dat kinderen iets niet kunnen, krijgen ze ook niet de kans om te laten zien dat ze het wél kunnen. Het zou kunnen zijn dat een vaardigheid alleen verworven kan worden door middel van het oefenen van een bepaalde activiteit. Als volwassenen niet toestaan dat het kind deze activiteit doet, omdat ze denken dat het kind het niet kan, dan zal het kind de vaardigheid ook niet verwerven.

Een idee is dat kinderen kunnen "oefenen" met rechten: bijvoorbeeld dat ze zich kunnen voorbereiden op het echte stemrecht door te oefenen met stemmen voor de schoolraad en dergelijke. 

Onder invloed van de Westerse liberale filosofie zijn we gaan denken over volwassenen als zelfbewust, behoedzaam en strevend naar hun doelen op een rationele manier. Grote nadruk ligt op overleg, reflectie en bewustzijn van je doelen. We moeten in staat zijn om onze eigen keuzes te maken, omdat en voor zover we weten wat we met ons leven doen, waarom we dat doen en hoe we dat moeten doorzetten. Dit model is onderworpen aan kritiek: mensen zijn sociale, biologische en historische wezens die zo gevormd zijn door omstandigheden die buiten hun controle liggen. Ook lijkt dit model moeilijke competentiecriteria op te leggen voor het uitoefenen van bepaalde zelfbeschikkingsrechten.

Stampvragen

1. Wat stellen kinderliberationisten over het toekennen van rechten?

2. Wat wordt bedoeld met ‘willekeur van een bepaalde leeftijd’ bij het verdelen van rechten?

3. Wat wordt bedoeld met ‘onbetrouwbaarheid van correlatie naar leeftijd’ bij het verdelen van rechten?

4. Noem drie nadelen van een competentietest.

5. Wat is volgens de liberale visie het verschil tussen een volwassene en een kind?

6. Uit welke drie dingen bestaat rationele autonomie?

7. Wat betekent het dat er in de huidige samenleving een ‘ideologische veronderstelling van kinderlijkheid’ is?

8. Waarom is deze veronderstelling zelfbevestigend?

9. Hoe ziet de westerse liberale filosofie volwassenen?