Artikelsamenvatting bij Seksuele intimidatie in de sport begrijpen en voorkomen van Vertommen & Van Veldhoven - 2019

Ook in de sport komt seksuele intimidatie voor. Ongeveer 20% van de sporters heeft minstens eenmalig een negatieve ervaring op het vlak van seksuele intimidatie meemaakt in de sportclub. Vaak beweert een sportvereniging dat seksuele intimidatie in die club niet voorkomt. Echter, een omgeving waarin ongewenst seksueel gedrag onbesproken blijft, vormt een vruchtbare bodem voor seksueel grensoverschrijdend gedrag.

Definitie

Seksuele intimidatie is elke vorm van opzettelijk of onopzettelijk verbaal, non-verbaal of fysiek seksueel gedrag of seksuele toenadering, die door het slachtoffer als ongewenst of gedwongen wordt ervaren. Het is dus een breed begrip waar verschillende gedragingen onder kunnen vallen. Daarnaast is het subjectief: wat de een als storend en ongewenst ervaart, ervaart de ander niet als een probleem. Sommige gedragingen zijn echter altijd ongewenst, ongeacht de ervaring van het slachtoffer, zoals voyeurisme, exhibitionisme, aanranding, verkrachting en seksueel misbruik.

Prevalentie

Sinds de jaren negentig neemt de prevalentie van seksuele intimidatie in de sportcontext toe. Cijfers variëren tussen 2% en 50%. Door de verschillende definities van seksuele intimidatie, de variërende onderzoeksmethoden en de gevoeligheid van het thema, is het moeilijk om onderzoeksresultaten wereldwijd met elkaar te vergelijken en een eenduidig beeld te krijgen van de omvang van de problematiek. Verder zijn bij de meeste studies alleen vrouwelijke sporters ondervraagd en zijn er (bijna) geen cijfers bekend over negatieve seksuele ervaringen bij mannelijke sporters. Een consistente onderzoeksbevinding is dat seksuele intimidatie in alle sporten en op alle niveaus voorkomt. Daarnaast zijn er zowel vrouwelijke als mannelijke slachtoffers én daders.

Voedingsbodems voor seksuele intimidatie in de sport

Er zijn geen cijfers die bewijzen dat seksuele intimidatie vaker in de sport voorkomt dan elders. Toch wordt de sport gekenmerkt door een aantal traditionele waarden die aanleiding zouden kunnen geven tot het ontstaan en voortduren van seksuele intimidatie.

De coach-sporterrelatie

Coach en sporter brengen veel tijd met elkaar door. Coaches hebben veel invloed op hun sporter, vaak doordat ze toegang hebben tot alle facetten van het leven van de sporter. Een oorspronkelijk professionele relatie groeit daardoor vaak uit tot een persoonlijke relatie. De coach heeft alle macht in handen, wat kan zorgen voor een grote disbalans in de relatie. Dit kan het risico op misbruik vergroten.

Naast het machtsverschil, zijn er nog andere specifieke kenmerken in de sport die de kans op seksuele intimidatie kunnen vergroten. Zo heeft een coach de ‘toestemming’ om een sporter, instructiegerelateerd weliswaar, aan te raken. Dit creëert een cultuur van lichamelijkheid, waarin de sporter niet altijd zelf kan beslissen wat aanvaardbaar gedrag is. Jonge topsporters zijn zeer kwetsbaar, omdat het machtsverschil door het grote leeftijdsverschil wordt versterkt. Daarnaast zijn er veel praktische mogelijkheden, zoals geïsoleerde trainingsmomenten. Tot slot is de prestatiedruk bij topsporters soms zo groot, dat alles moet wijken. Seksuele intimidatie is dan een kleine opoffering voor de sporter.

Grooming

Grooming is het proces waarbij de pleger zijn slachtoffer isoleert en bewust op het misbruik voorbereidt. De pleger probeert het vertrouwen van het slachtoffer geleidelijk te winnen en haalt de interpersoonlijke grenzen systematisch neer. Dit proces kan weken, maanden en zelfs jaren duren. De pleger probeert stapsgewijs dichterbij te komen om geheimhouding mogelijk te maken. Door het groomingproces lijkt het alsof de sporter ‘vrijwillig meewerkt’ aan het misbruik. Dit is het verschil tussen intimidatie en misbruik: intimidatie is altijd ongewild door het slachtoffer, terwijl het bij misbruik kan lijken alsof het slachtoffer het gewild heeft. Mensen in een sterke afhankelijkheidsrelatie, zoals die van een coach en sporter, zijn gevoelig voor dit proces. De sporter is zich meestal niet bewust van dit proces, waardoor sprake kan zijn van totale verstikking. Het groomingproces bestaat uit de volgende fasen:

1. Uitkiezen van het slachtoffer.

2. Opbouwen van een vriendschapsrelatie en vertrouwensband.

3. Slachtoffer isoleren en controle en loyaliteit invoeren.

4. Initiëren van het misbruik en in stand houden van het geheim: stapsgewijs seksuele grenzen verleggen, bij weerstand zeggen ‘De vorige keer vond je het oké’, medewerking vragen door een schuldgevoel aan te praten (‘Dit heb ik van je tegoed’), slachtoffer in diskrediet brengen (‘Niemand zal je geloven’) of bedreigen.

Grooming vindt in de sport gemakkelijker plaats doordat de sporter veel vertrouwen in de coach heeft. De affectieve band tussen coach en sporter kan er ook voor zorgen dat de sporter verliefd wordt op de coach. De emotionele relatie tussen coach en sporter zorgt er bovendien voor dat de drempel tot melding of aangifte hoog wordt.

Risicofactoren

Plegers van seksuele intimidatie en seksueel misbruik maken vaak gebruik van hun machtspositie. Bij een gebrek aan preventieve, repressieve of curatieve maatregelen ten aanzien van seksuele intimidatie heeft de pleger vrij spel om het groomingproces op te starten. Verder kunnen ontremming, bijvoorbeeld door alcoholgebruik, en een gebrek aan impulscontrole tot seksuele intimidatie en seksueel misbruik leiden. Slachtoffers van seksueel misbruik zijn vaak kinderen die emotioneel verwaarloosd en daardoor kwetsbaar zijn. Eerdere ervaringen van seksueel misbruik, bijvoorbeeld binnen het gezin, zijn tevens een risicofactor. Daarnaast vormt een gebrek aan kennis over seks en seksueel misbruik een risicofactor. In de sport zijn er extra risico verhogende factoren, zoals het noodzakelijke fysieke contact en de emotionele en lichamelijke opofferingen die de sporter al op jonge leeftijd moet doen. Bovendien hebben sportorganisaties vaak geen formeel beleid of procedures om vrijwillig personeel aan te nemen, en vormen ze een gemakkelijke toegang voor potentiële plegers. Onderzoek heeft aangetoond dat wanneer jongeren negatieve seksuele ervaringen hebben in de sportclub, dit veelal het gevolg is van grensoverschrijdend of experimenteergedrag van en door leeftijdsgenoten. Hoewel er dan geen sprake is van een hiërarchische relatie tussen pleger en slachtoffer, kan er wel sprake zijn van sociale machtsverschillen en groepsdruk.

Wat te doen in de sportpraktijk?

De sportsector kan veel doen om seksuele intimidatie te voorkomen. Allereerst is het belangrijk dat wordt erkend dat seksuele intimidatie en seksueel misbruik kan voorkomen in de sportomgeving. Indirecte, vage opmerkingen van onbehagen kunnen een eerste teken van seksuele intimidatie zijn. Tevens kunnen psychosomatische klachten, zoals pijn in de onderbuik of bovenbenen, duiden op seksueel misbruik. Ook kan er sprake zijn van gedragsveranderingen. Voorbeelden van veelvoorkomende gedragsmatige signalen zijn vaker afwezig op de training, verminderde sportprestaties, een angstige houding, een negatief zelfbeeld, verbale agressie, concentratieproblemen, eetproblemen en automutilatie.

Wanneer kinderen het verschil tussen aanvaardbaar en onaanvaardbaar seksueel gedrag kennen, kunnen ze sneller hun grenzen aangeven en de grenzen van anderen respecteren. Als een coach geconfronteerd wordt met een seksuele toenadering van een sporter, is het belangrijk dit gedrag toe te laten (omdat het in de ontwikkeling van pubers past), maar tegelijk een zekere afstand te bewaren. Toch is het niet de bedoeling om paniek te zaaien en is ‘een veilig sportklimaat’ de beste vooropstelling om een preventiebeleid uit te schrijven. Sensibilisering en voorlichting over ongewenst seksueel gedrag kan een belangrijke taak zijn van het clubbestuur. Een gedragscode voor sportbegeleiders, maar ook voor sporters, kan enkele richtlijnen over seksualiteit omvatten.