Meer van minder in de rechterlijke macht. Etnische diversiteit onder rechters in zes landen - Böcker et al. - Artikel

Wat is de probleemstelling?

Er is onderzoek gedaan naar de instroom van juristen uit etnische minderheden in de rechterlijke macht in zes landen. Voorafgaand hieraan bestond onder meer de indruk dat we in ons land weinig rechters hebben met een minderheidsachtergrond. De probleemstelling van het onderzoek omvatte de volgende vragen:

1) Hoe verloopt de instroom van leden van etnische minderheden in de rechterlijke macht in andere immigratielanden?

2) In hoeverre wordt de ondervertegenwoordiging van etnische minderheden in de rechterlijke macht in andere landen beschouwd als een probleem?

3) Is bij de werving en selectie van rechters al sprake van diversiteitsbeleid of vormen van positieve actie?

4) Welke omstandigheden belemmeren of begunstigen de toetreding van 'nieuwkomers' tot de rechterlijke macht? In hoeverre spelen barrières en mechanismen die voor vrouwelijke rechters zijn beschreven eveneens een rol bij de toetreding van 'allochtonen' tot de rechterlijke macht?

5) Wat voor lering kan Nederland trekken uit de ervaringen, discussies en het beleid in andere landen?

Het onderzoek richtte zich op Nederland, Duitsland, Frankrijk, Engeland, Canada en de VS. In 2004-2005 is het materiaal voor het onderzoek verzameld. Er is gebruik gemaakt van literatuuronderzoek, analyse van statistische gegevens, schriftelijke enquête en interviews.

Wat is de probleemstelling?

Er is onderzoek gedaan naar de instroom van juristen uit etnische minderheden in de rechterlijke macht in zes landen. Voorafgaand hieraan bestond onder meer de indruk dat we in ons land weinig rechters hebben met een minderheidsachtergrond. De probleemstelling van het onderzoek omvatte de volgende vragen:

1) Hoe verloopt de instroom van leden van etnische minderheden in de rechterlijke macht in andere immigratielanden?

2) In hoeverre wordt de ondervertegenwoordiging van etnische minderheden in de rechterlijke macht in andere landen beschouwd als een probleem?

3) Is bij de werving en selectie van rechters al sprake van diversiteitsbeleid of vormen van positieve actie?

4) Welke omstandigheden belemmeren of begunstigen de toetreding van 'nieuwkomers' tot de rechterlijke macht? In hoeverre spelen barrières en mechanismen die voor vrouwelijke rechters zijn beschreven eveneens een rol bij de toetreding van 'allochtonen' tot de rechterlijke macht?

5) Wat voor lering kan Nederland trekken uit de ervaringen, discussies en het beleid in andere landen?

Het onderzoek richtte zich op Nederland, Duitsland, Frankrijk, Engeland, Canada en de VS. In 2004-2005 is het materiaal voor het onderzoek verzameld. Er is gebruik gemaakt van literatuuronderzoek, analyse van statistische gegevens, schriftelijke enquête en interviews.

Welke factoren belemmeren of stimuleren?

De factoren die de instroom van minderheden in de rechterlijke macht beïnvloeden, kunnen in drie groepen worden ingedeeld: factoren aan de aanbodzijde (bijv. beeld van rechterlijke macht, aantal juristen met minderheidsachtergrond), factoren aan de vraagzijde (bijv. selectiecriteria en kenmerken selecteurs) en contextuele factoren (bijv. vooroordelen en stereotypen over minderheden, aanzien juridische beroepen bij minderheden).

Wat blijkt uit het onderzoek ten aanzien van factoren aan de vraagzijde?

In de literatuur over vrouwen in de juridische beroepen wordt vaak gewezen op het verschil tussen landen met een civil law en een common law traditie. In common law landen worden rechters gerekruteerd uit een beperkte groep van ervaren juristen of advocaten. Dit is in het nadeel van vrouwen. In Engeland had het systeem van coöptatie als gevolg dat vrouwen, die al lange tijd in de advocatuur actief waren, minder kans maakten op een uitnodiging tot solliciteren of om door de selectieprocedure heen te komen. Bij de selectie van kandidaten zijn studieresultaten vaak bepalend. Zo worden in Frankrijk de meeste kandidaten voor de rechtersopleiding in concoursen geselecteerd, waarin vrouwen hoge scores behalen. De instroom van vrouwen in de Franse rechterlijke macht is de laatste jaren dan ook rap toegenomen. Ook in Nederland worden door vrouwelijke kandidaten goede resultaten behaald.

In Engeland werkt het benoemingssysteem ook in het nadeel van juristen met een minderheidsachtergrond. In Canada en de VS lijkt dit minder het geval te zijn. In Duitsland en Frankrijk lijkt de sterke nadruk op studieresultaten in het nadeel van allochtone kandidaten te werken. In Nederland scoren zij ook relatief slecht in toelatingstest voor de rechtersopleiding. In vergelijking met de andere landen lijken de omstandigheden in ons land echter gunstig, omdat juristen kunnen kiezen uit verschillende toetredingsroutes.

Wat blijkt uit het onderzoek ten aanzien van factoren aan de aanbodzijde?

Er wordt vaak gewezen op de beroeps- en carrièrewensen van vrouwen in de juridische beroepen. Hiermee zou het hoge percentage vrouwelijke rechters in Nederland, Duitsland en Frankrijk te maken kunnen hebben. Vrouwelijke juristen worden aangetrokken door de arbeidsvoorwaarden (mogelijkheid deeltijd werken, recht op ouderschapsverlof etc.). Hiertoe zijn minder goede mogelijkheiden in de advocatuur. Hoe het zit met de carrière- en beroepswensen van juristen uit minderheidsgroepen is onduidelijk. In de meeste landen lijken zij de voorkeur te geven aan een loopbaan in de advocatuur. Dit geldt echter ook voor autochtone juristen. Het zou kunnen dat juristen uit minderheidsgroepen soms een extra sterke voorkeur voor de advocatuur hebben. Zo geniet dit beroep een hoog aanzien in Turkse kringen. Ook kan het zijn dat Turkse jongeren zich minder met bijvoorbeeld de Duitse staat verbonden voelen en aldus geen loopbaan in de rechterlijke macht willen. De toegang tot het rechterschap vereist de Duitse nationaliteit, dit geldt niet voor de advocatuur.

Belangrijk is voornamelijk het beeld dat men van de rechterlijke macht heeft. Allochtone rechtenstudenten worden mogelijk afgeschrikt door het gebrek aan (etnische) diversiteit van de rechterlijke macht. Dit kan een obstakel zijn voor allochtonen die een meer multiculturele omgeving gewend zijn. Waarschijnlijk zijn ook de toetredingskansen relevant. Allochtone rechtenstudenten en juristen schatten hun kansen op toelating tot de rechtersopleiding laag in.

Wat blijkt uit het onderzoek ten aanzien van contextuele factoren?

Juristen met een minderheidsachtergrond hebben te maken met bepaalde belemmeringen. Een voorbeeld is het gebrek aan toegang tot informele netwerken. Zo wordt in de interviews met juristen en rechtenstudenten gewezen op cultuurverschillen, bijvoorbeeld de humor op de werkvloer en de borrelcultuur. Daarnaast kenden weinig van hen al iemand die werkzaam is binnen de rechterlijke macht en hadden zij geen familieleden waarbij zij voor advies konden aankloppen. De genoemde factoren (cultuurverschillen, vooroordelen en stereotypen, sociaal kapitaal) spelen niet alleen in de rechterlijke macht of juridische beroepen. Deze belemmeringen gelden voor de instroom van minderheden en vrouwen in hogere functies in het algemeen. Bovendien kunnen nog andere structurele factoren de instroom in het hoger onderwijs en hogere functies voor minderheden belemmeren. Voor immigranten met een andere moedertaal is het hoger onderwijs minder toegankelijk geweest. Daarnaast is het opleidingsniveau van de minderheidsbevolking lager dan dat van de autochtone bevolking. Een andere factor betreft de selectiviteit van het onderwijssysteem. Kinderen met laag opgeleide ouders blijken minder goede resultaat te halen dan kinderen van hoogopgeleiden. In veel landen zijn kinderen van immigranten (met een onderwijsachterstand) ondervertegenwoordigd in het hoger onderwijs. Een derde factor betreft het 'lokale' karakter van de juridische beroepen. Vooral in Canada en de VS speelt dit. Immigranten zijn minder bekend met Canada en hebben daardoor minder toegang tot juridische beroepen. Voor immigranten die hun opleiding in het buitenland hebben gevolgd, zal ook in Nederland gelden dat juridische beroepen voor hen minder toegankelijk zijn.

Welke conclusie kan worden getrokken?

De diversiteit van de rechterlijke macht in een land is de uitkomst van een combinatie van factoren. Kenmerken van de minderheidsbevolking in ons land vormen een belangrijke factor in de ondervertegenwoordiging van minderheidsgroepen in de rechterlijke macht. Het gaat om relatief recent geïmmigreerde groepen met een gemiddeld laag opleidingsniveau, waardoor zij weinig juristen voortbrengen. De contextuele factor oefent hier de meeste invloed op uit. De afgelopen jaren zijn de aantallen rechtenstudenten en afgestudeerden echter toegenomen. Wanneer dit doorzet, zullen factoren aan de aanbod- en vraagzijde de komende jaren steeds meer op de voorgrond treden.

Welke lering valt er voor Nederland uit de ervaringen in andere landen te trekken?

Enkel in de drie common landen waren cijfers beschikbaar over de ontwikkeling van het aandeel van 'nieuwkomers' in de rechterlijke macht. De omvang van de minderheidsbevolking is in Engeland ongeveer even groot als in Nederland. Een verschil is dat de Engelse rechterlijke macht relatief minder leden telt dan de Nederlandse. Daarnaast zijn minderheden in Engeland meer dan evenredig vertegenwoordigd onder juristen. In Nederland volgen wel steeds meer jongeren een rechtenopleiding.

In de drie common law landen kwam de instroom van 'nieuwkomers' in de rechterlijke macht de laatste jaren pas zichtbaar op gang. De toename van het aantal juristen met een minderheidsachtergrond leidde niet automatisch tot een meer diverse rechterlijke macht. De instroom kan echter met redelijk eenvoudige maatregelen gestimuleerd worden. De instroom neemt bijvoorbeeld toe wanneer diversiteit een aandachtspunt in de benoemingsprocedure wordt. Zo kunnen de selectieprocedures doorgelicht worden en juristen uit minderheidsgroepen aangemoedigd worden te sollicteren etc. Dit soort maatregelen, en de ruime consensus omtrent de noodzaak van een diversere rechterlijke macht, heeft in Engeland tot een relatief groot aantal benoemingen van rechters met een minderheidsachtergrond geleid.

Tot slot

Het is goed mogelijk dat justitiabelen en het publiek een ander beeld van de rechterlijke macht krijgen wanneer 10% van de rechters een 'niet westerse allochtone' achtergrond zou hebben. Een gebrek aan diversiteit kan ten koste gaan van het vertrouwen van het publiek en daarmee van de legitimiteit van de rechtspraak. Een rechterlijke macht waarin etnische minderheden beter vertegenwoordigd zijn wordt overigens niet geacht bij te dragen aan de culturele homogeniteit van de rechterlijke macht. Het merendeel van de geinterviewde allochtone rechtenstudenten en juristen vond bijvoorbeeld dat van een rechter verlangd mag worden dat zij geen hoofddoek draagt. Er zijn tot slot nog twee opmerkingen te maken:

1. Nieuwkomers uit minderheidsgroepen brengen deels andere kennis en ervaring mee (taal, cultuur, religie, omgangsvormen en kennis/ervaring uit lagere milieus). Dit zal zelden tot een andere beslissing in een zaak leiden, maar het kan wel een verrijking voor de rechtspleging en rechterlijke macht inhouden.

2. De vertegenwoordiging van minderheden in de rechterlijke macht kan van symbolische betekenis zijn, in termen van representatie. Getoond wordt dat rechtspraak niet het prerogatief van een bepaalde etnische groep is. Voor de feitelijke rechtspleging is dit niet relevant, wel voor het vertrouwen van de bevolking in de rechtspraak.