Dwarsverbanden. Interdisciplinair onderzoek in de rechtswetenschap - Taekema et al. - Artikel

Juristen worden steeds vaker geconfronteerd met inzichten uit verschillende disciplines, zoals de wiskunde, sociologie of psychologie, terwijl zij hiertoe niet zijn opgeleid. Ook in de rechtswetenschap komt steeds meer interdisciplinair onderzoek voor. Het is de vraag hoe een jurist informatie uit andere disciplines kan begrijpen en beoordelen, hoe deze informatie verbonden moet worden met rechtswetenschappelijke kennis en of begrippen en methoden uit een discipline zomaar kunnen worden overgedragen naar een andere discipline.

Bij de beoordeling door een feitenrechter zijn deskundigenrapporten vaak erg belangrijk. Denk aan DNA-onderzoeken en medische rapporten in letselschadezaken. Hoe moet de kennis uit een andere wetenschappelijke discipline juridsch worden vertaald?

Juristen worden steeds vaker geconfronteerd met inzichten uit verschillende disciplines, zoals de wiskunde, sociologie of psychologie, terwijl zij hiertoe niet zijn opgeleid. Ook in de rechtswetenschap komt steeds meer interdisciplinair onderzoek voor. Het is de vraag hoe een jurist informatie uit andere disciplines kan begrijpen en beoordelen, hoe deze informatie verbonden moet worden met rechtswetenschappelijke kennis en of begrippen en methoden uit een discipline zomaar kunnen worden overgedragen naar een andere discipline.

Bij de beoordeling door een feitenrechter zijn deskundigenrapporten vaak erg belangrijk. Denk aan DNA-onderzoeken en medische rapporten in letselschadezaken. Hoe moet de kennis uit een andere wetenschappelijke discipline juridsch worden vertaald?

Hoe heeft de verschuiving van monodisciplinariteit naar interdisciplinariteit plaatsgevonden?

Dit kan worden getoond aan de hand van een dynamisch model. Dit model toont de mogelijke vormen van interdisciplinair onderzoek op een schaal van zeer beperkt gebruik van een andere discipline tot heel intensieve samenwerking tussen disciplines. Omdat de contouren van de disciplines niet vastliggen en door samenwerking kunnen veranderen, wordt het model dynamisch genoemd.

Een wetenschappelijke discipline wordt getypeerd door het gehanteerde begrippenapparaat, het object van onderzoek, de methoden, het probleembewustzijn en het doel van het onderzoek. De begrippen van een discipline, en het gebruik daarvan, vormen een eigen taal die alleen te begrijpen is door insiders. Daarnaast maken disciplines gebruik van hun eigen methoden: gestructureerde, vaste manieren ter kennisvergaring. Het object van onderzoek betreft de werkelijkheid of het fenomeen dat bestudeerd wordt. Het object is voor sommige disciplines nauw bepaald, bijvoorbeeld in de sterrenkunde. Voor andere disciplines, zoals het recht, geldt dit niet. Met het probleembewustzijn van een discipline wordt bedoeld dat verschillende disciplines aan hetzelfde object of dezelfde situaties verschillende onderzoeksproblemen verbinden. In bijvoorbeeld de medische wetenschap wordt anders naar het menselijk lichaam gekeken dan in de antropologie. Wat betreft de onderzoeksdoelen kan een onderscheid worden gemaakt tussen descriptieve (onderzoek gericht op het geven van een juiste beschrijving en een casaule verklaring van een bepaald fenomeen) en evaluatieve (onderzoek gericht op een normatieve beoordeling) doelen. Dit onderscheid toont bijvoorbeeld het verschil tussen rechtswetenschap en sociologie.

Naast de zojuist besproken wetenschapstheoretische kenmerken, zijn ook sociologische processen bepalend voor disciplines: de organisatie van het onderzoek in onderzoeksgroepen of op individuele basis, de financiëring van het onderzoek en de manier waarop nieuwkomers worden gesocialiseerd.

Op grond van de vijf kenmerken van disciplines kunnen diverse typen van interdisciplinair onderzoek onderscheiden worden van strikt monodisciplinair onderzoek tot geheel geïntegreerd interdisciplinair onderzoek. Voor de mate van interdisciplinariteit zijn het probleembewustzijn, de begrippen en methoden het meest bepalend.

Ten eerste kan een andere discipline heuristisch worden gebruikt: als inspiratiebron. Bijvoorbeeld het gebruik van klassieke literatuur in juridische teksten. De juridische onderzoek blijft hiermee binnen het krader van de traditionele rechtswetenschap.

Ten tweede kan een andere discipline fungeren als hulpwetenschap voor de rechtswetenschap, bijvoorbeeld een empirische wetenschap. Dit komt voor wanneer een probleem niet volledig met juridische methoden kan worden opgelost. Hiermee treedt het onderzoek buiten het juridische kader, maar de conclusies van het onderzoek zijn wel van juridische aard.

In het derde geval staan twee disciplines gelijkwaardig naast elkaar en worden zij in een vergelijkende studie op elkaar betrokken. De onderzoeksvragen worden geformuleerd vanuit allebei de disciplines en de methoden van beiden worden naast elkaar gehanteerd. Bijvoorbeeld een vergelijkende studie over zorgplichten (privaatrecht en zorgethiek naast elkaar). Er is dan sprake van een dubbel aantal conclusies (ethische en juridische).

Het vierde type onderzoek betreft het interdisciplinair onderzoek, waarbij een integratie van disciplines wordt beoogd. De probleemstelling, methoden en de onderzoeksconclucies komen tot stand en worden gerechtvaardigd vanuit beide disciplines. Er zijn twee subtypen: de perspectivistische en de geïntegreerde. In het eerste geval wordt uitgegaan van een gesloten systeem: disciplines hanteren altijd een eigen perspectief. De perspectieven van disciplines kunnen wel naast elkaar gehanteerd worden in een onderzoek naar een gezamenlijk geformuleerd probleem. In het onderzoek worden de eigen methoden van de disciplines gehanteerd. Zo kan geweld enkel door een combinatie van psychologisch, sociologisch en antropologisch onderzoek worden begrepen. Bij perspectivistisch interdisciplinair onderzoek blijkt de noodzaak van het hanteren van verschillende perspectieven uit de probleemdefinitie. Het onderzoek is gericht op een gezamenlijke conclusie op basis van beide disciplines, dit is een verschil met vergelijkend onderzoek.

Wanneer disciplines worden gezien als open praktijken, is integratie van disciplinaire perspectieven wel mogelijk. Ingeval van geïntegreerd interdisciplinair onderzoek worden elementen uit de twee disciplines gecombineerd om tot een gezamenlijke benadering te komen. Bij een volledige integratie doemt wel de vraag op in hoeverre nog gesproken kan worden van interdiscipilair onderzoek. Ontstaat er niet een nieuwe discipline? Daarom spreken we ook wel van een dynamisch model: de relaties tussen disciplines veranderen continue. Soms splitsen disciplines zich af, zoals de psychologie zich van de filosofie heeft afgesplitst. Het komt ook voor dat disciplines samengaan, een voorbeeld daarvan is de rechtsgeschiedenis.

Welke vraagstukken doen zich voor bij het doen van interdisciplinair onderzoek?

Er doen zich diverse wetenschapstheoretische vraagstukken voor bij het doen van interdisciplinair onderzoek. Hiervoor zijn geen eenvoudige antwoorden, maar gelet op het belang van de vraagstukken worden de meningen van vijf wetenschappers weergeven.

1. Hoe kunnen juiste en onjuiste beweringen van elkaar onderscheiden worden? Aangenomen wordt dat het doel van wetenschap kennisvergaring is. Het verschilt per discipline wat als ware kennis geldt.

2. Is wetenschap gericht op het begrijpen of verklaren van fenomenen? Sommigen zien het verklaren van waarneembaar verdrag als doel van onderzoek. Anderen menen dat het gaat om het doorgronden van menselijk handelen en denken in ruime zin.

3. Kunnen normen en feiten worden gescheiden? Sommigen menen dat een onderscheid gemaakt kan worden tussen normatieve disciplines (waarden) en empirische wetenschappen (feiten).

4. Is het mogelijk om concepten over te dragen van de ene naar de andere discipline? Dit is soms moeilijk, zo niet onmogelijk, omdat iedere discipline haar eigen vocabulaire kent.

5. Is wetenschap een doel in zichzelf of moet zij maatschappelijk relevant zijn? Rechtswetenschappers vinden het hun taak de rechtspraktijk te informeren en te reageren op rechterlijke uitspraken en wetsvoorstellen. Dit heeft volgens sommigen de rechtsgeleerdheid gehinderd in haar ontwikkeling tot een 'echte' wetenschap.

Hoe kan een verantwoorde keuze worden gemaakt uit de verschillende typen onderzoeken?

Recht is continue aan verandering onderhevig, waardoor behoefte is aan monodisciplinair onderzoek (verzamelen, analyseren en systematiseren van rechtsnormen, vaak in combinatie met een waardering ervan). Een belangrijk pluspunt van een monodisciplinaire beandering is de hoge mate van harmonisering die in de gehanteerde concepten en methoden is bereikt. Rechtswetenschappers hebben een gedeelde taal gevormd om rechtsnormen te beschrijven en hermeneutische technieken om deze toe te passen op concrete gevallen. Op het moment dat methoden en concepten zijn gestabiliseerd, bestaat er weinig ruimte meer voor vernieuwing. Vernieuwing wordt ook niet gezien als waarde in de beschrijving en toepassing van rechtsnormen. De rechtswetenschap is erop gericht om een tekst op precieze en accurate wijze weer te geven. Dit is in het kader van de rechtszekerheid ook van groot belang. Een zuiver monodisciplinaire benadering van het recht draagt niet veel bij aan de innovatie van het wetenschappelijk denken. Meer ruimte voor vernieuwing ontstaat wanneer een rechtswetenschapper een andere discipline als inspiratiebron gebruikt. Door een hulpdiscipline als een heuristisch instrument te gebruiken ontstaan nieuwe inzichten waarmee de rechtswetenschap verrijkt kan worden. Zowel de heuristische als de monodisciplinaire beandering hebben het voordeel dat het de eenheid van methoden en concepten waarborgt. Een minpunt van de heuristische benadering is dat de nieuwe inzichten op een niet-systematische en toevallige wijze worden verkregen. Systematiek wordt bereikt wanneer een rechtswetenschapper een hulpdiscipline gebruikt als een noodzakelijke bijdrage aan juridisch onderzoek. Dit is enkel mogelijk als een onderzoek niet alleen het geldende recht weergeeft en waardeert, maar zich ook richt op de ontwikkeling en verbetering van het bestaande rechtssysteem. Suggesties hiertoe kunnen aan verscheidene bronnen worden ontleend. Het is echter de vraag waarom aan de ene hulpdiscipline de voorkeur wordt gegeven boven de andere en of men in twee disciplines voldoende thuis is met het oog op de beoordeling van de kwaliteit van de externe input. Tot slot kan door de overdracht van inzichten van de ene naar de andere discipline een verstoring van de eenheid van methoden en concepten optreden. Deze risico's worden verdubbeld ingeval van vergelijkend onderzoek, omdat de overdracht van inzichten dan van twee kanten plaatsvindt. De onderzoeker moet daarom zelf goed thuis zijn in beide disciplines. Er kunnen problemen ontstaan door de overdracht van nieuwe begrippen in één vocabulaire en wanneer disciplines tegengestelde inzichten opleveren. Anderzijds biedt vergelijkend onderzoek prima mogelijkheden voor vernieuwing in beide disciplines, mits een vruchtbare uitwisseling tussen beide bewerkstelligd kan worden. Tot slot geldt dat een geïntegreerde benadering de beste kansen voor kennisuitwisseling biedt. Echter, de disciplines verliezen hun eigenheid doordat de scheidslijnen tussen hen wegvallen en het risico bestaat dat uiteindelijk niets wordt gezien. Teveel brillen verbeteren het zicht vaak niet. Hoe succesvoller een integratie van disciplines is, hoe meer deze gaat lijken op een monodisciplinaire benadering (paradox).

Wat houdt de paradox van interdisciplinariteit in?

Door het dynamische model van interdisciplinariteit kan de tegenstelling tussen een monodisciplinaire benadering en een interdisciplinaire of geïntegreerde benadering worden gerelativeerd. Monodisciplinair onderzoek naar het recht sluit de mogelijkheid niet per se uit dat de rechtswetenschap kennis neemt van andere disciplines, zij het op het heuristische wijze. Anderzijds is het mogelijk dat een interdisciplinaire benadering zo succesvol is in de kennisintegratie uit verschillende bronnen, dat het op een zeker moment een op zichzelf staande discipline wordt.

Aan de twee uitersten van het model van interdisciplinariteit bevinden zich twee valkuilen die vermeden moeten worden: 1) de geslotenheid en rigiditeit van een strikt monodisciplinaire beandering en 2) teveel openheid en flexibiliteit monden uit in een ongerichte vermenging en verwarring van perspectieven.

Met de 'paradox van interdisciplinariteit' wordt bedoeld dat interdisciplinair onderzoek erop gericht is disciplines bij elkaar te brengen en te verbinden, terwijl het tegelijkertijd uitgaat van hun scheiding en scheidbaarheid. Er wordt een soort tussengebied gecreeërd waarop de kennisuitwisseling plaatsvindt. Hierdoor is het mogelijk om meerdere aspecten van het object te tonen, wat niet zo is ingeval van een traditionele benadering. De confrontatie van verschillende disciplines leidt tot nieuwe kennis.