Max Scheler

Er wordt gesproken over ‘oud’ en ‘nieuw’ bij Max Scheler. Oud slaat hier op het feit dat Scheler duidelijk in de westerse antropologische traditie (namelijk door zijn dualisme) staat. 'Nieuw' slaat op het feit dat Scheler de moderne antropologie ingewijd heeft.

Dualisme

Dualisme is het onderscheid tussen het menselijk lichaam en de menselijke geest. Dit dualisme is door Descartes beschreven. Deze twee onderdelen van de mens worden als een eenheid opgevat. Aan de ene kant is de mens een machine, het gedrag van een machine is wetmatig en voorspelbaar. Aan de andere kant is de mens een geestelijk en dus een vrij wezen. Lichaam en geest zijn een tegenstelling, dit is het dualisme.

Scheler is in zoverre een dualistisch denker dat hij vindt dat het dualisme een tegenstelling tussen leven (bezield lichaam) en geest is. Hij is het dus niet geheel eens met Descartes. Hij is een gematigd dualist, omdat hij leven en geest niet onverbonden naast elkaar laat staan. Ondanks een dualistisch uitgangspunt slaagt Scheler er in om de mens als een eenheid op te vatten.

Gehlen

Net als Scheler is Gehlen op zoek naar de 'Sonderstellung' van de mens. Gehlen is echter geen dualist; hij ziet de mens als totaliteit en wil de mens ook als eenheid begrijpen. Hij ziet het bijzondere van de mens niet als geest. De geestelijke functies staan in direct verband met het (over-) leven van de mens.

Mensenkinderen en dierenkinderen: de verschillen

De zuigeling is hulpeloos en is voor de bevrediging van zijn levensbehoeften op anderen aangewezen. Hij verschilt van de primaire nestblijvers, omdat hij niet onaf ter wereld komt (de ogen en gehoorgangen zijn bijvoorbeeld al geopend). Het kind is ook geen nestvlieder, want het kan nog niet op eigen benen staan en nog niet communiceren.

Het kind zou eigenlijk een nestvlieder moeten zijn, maar er is sprake van een vroeggeboorte. Het kind is volgens Portman een secundaire nestblijver. Het kind wordt geboren met zintuigen en kan prikkels opvangen en bewerken.

Deze onafheid is een openheid, en kan zich alle kanten op ontwikkelen. De ontwikkeling hangt onder andere van de sociaal culturele omgeving af. Communicatie speelt hierbij een belangrijke rol. Hassenstein zegt dat het mensenkind een secundaire draagling is. Het klampt zich namelijk niet zelf aan de moeder vast zoals jonge aapjes, maar de baby wordt passief gedragen in armen of doeken.

De belangrijkste verschillen tussen mens en dier liggen in de sociale omgeving van jonge dieren en kinderen. Menselijke volwassenen worden niet door de natuur gedwongen zich te houden aan door de natuur ingegeven gedragingen. Het voedingsschema wordt bijvoorbeeld vaak niet gestuurd door de honger van de zuigeling, maar door klokschema's. De keuzevrijheid maakt de mens in vergelijking tot alle andere dieren een uniek wezen.

Biologische visie op mens en menswording

Bij de biologische visie ligt het accent op groei; het kind is open en plastisch, in staat om veel te leren en is afhankelijk van de cultuur. Daarbij is het kind passief.

Sociologische visie op mens en menswording

De sociologische visie legt het accent op de omgeving; het kind is gesloten als gevolg van een sociaal-cultureel gesloten wereld. Het kind leert door meedoen wat normen en gedragsverwachtingen zijn. Het kind is actief en leert een bepaalde plek in de samenleving in te nemen.

De verschillen tussen deze visies is dat de biologische visie zegt dat het kind open is en daardoor plastisch. De socialistische visie zegt dat het kind gesloten is; het kind heeft geen open wereld, maar een sociaal-cultureel gesloten wereld.

Excentrische positionaliteit

De mens valt niet samen met zijn centrumplaats in een zinvaste wereld, hij kan zich daar ook van distantiëren. Hij kan zijn eigen positie in ogenschouw nemen. Hij kan afstand nemen van zijn eigen positie en de situatie beoordelen. Mensen ervaren bijvoorbeeld niet alleen heel direct de kou van de buitenlucht, maar kunnen zich ook realiseren dat zij het buiten koud vinden, omdat ze uit een warme kamer stappen.

De gebrokenheid van het bestaan

De mens kan de grenzen van de door hem/haar vertrouwde Umwelt doorbreken. De vaste Umwelt betekenis wordt opengebroken. Een bepaalde leefwereld kan op verschillende manieren geïnterpreteerd worden (anders dan dat iemand in eerste instantie zelf gewend is). Een voorbeeld van deze verschillende interpretaties is een bos. Een bos kan leuk gevonden worden, omdat het zoveel mogelijkheden heeft om je te verstoppen. Hetzelfde bos kan ook eng gevonden worden, omdat het zoveel donkere hoeken heeft. Ook zal een schilder heel anders naar ditzelfde bos kijken dan een houthandelaar.

Existentialisme

Het existentialisme is een oproep aan ieder individu om in volle vrijheid zichzelf te maken, om zelf zin te geven aan zijn bestaan. De mens kan alle beslissingen zelf maken. Hij kan later dus niet de verantwoordelijkheid op iets of iemand anders afschuiven, want hij heeft er zelf voor gekozen. Waarom is het existentialisme juist voor de pedagogiek een vreemd antropologisch uitgangspunt? Bij opvoeding wordt gedacht aan de beïnvloeding van kinderen die een duurzaam resultaat tot gevolg heeft. Het existentialisme schetst echter dat ieder mens vrij is om keuzes te maken. Elke keuze wordt zelf gemaakt. Doet de persoon dit niet, dan is hij zich niet bewust van zijn vrijheid en leeft het oneigenlijk. Het existentialisme zegt dat de opvoeding er toch niet toe doet, omdat de mens vrij is om keuzes te maken. Het resultaat van de opvoeding komt dus niet door die opvoeding, maar door de keuzes die de mens zelf heeft gemaakt.

Twee benaderingen van het existentialisme: Morris en Bollnow

Zowel Morris als Bollnow confronteren de metaforen: opvoeding wordt gezien als een begeleiding van de groei en de opvoeder maakt/vormt het kind. Morris heeft op beide metaforen dezelfde kritiek: in beide gevallen staat al vanaf het begin vast wat er van het kind moet worden. Het ligt immers al in het kind vast, of de vormgever/opvoeder heeft het ideaalbeeld al wel in zijn hoofd. Het kind wordt dus als een object beschouwd en niet als een subject dat zichzelf bepaalt, dat aan zijn eigen leven vorm en zin geeft. Wil opvoeding aan het echte menselijke bijdragen, dan moet ze op één of andere manier het existentiële bewustzijn van het kind wakker roepen. In de opvoeding moet het kind continu herinnerd worden aan de noodzaak van de vrije keuze. Bollnow concludeert dat beide metaforen dezelfde vooronderstelling hebben, dat menselijke ontwikkeling een continu verlopend proces is dat uitmondt in een toestand van af-zijn. In het existentialisme wordt ontkend dat het menselijk leven een continu proces is, het leven is juist een aaneenschakeling van keuzemomenten. Tot het eind van zijn leven blijft de mens keuzes maken, de mens is volgens het existentialisme dus nooit af. Morris is als eerste existentialist en bepaalt van daaruit wat opvoeding is. Bollnow is als eerste primair pedagoog en hij gebruikt existentialistisch gedachtegoed voor zover het een bijdrage kan leveren aan het begrijpen van de opvoedingswerkelijkheid.