Sheetnote hoorcollege 6 staatsrecht II 2018/2019

• Welke onderwerpen worden behandeld in het hoorcollege?

Grondrechten- algemene leerstukken

Vandaag zal het gaan over de verhouding tussen overheid en burger als het gaat om fundamentele grondrechten.

Kenmerken en geschiedenis van grondrechten

Kenmerken

Uiteindelijk gaat het bij grondrechten om menselijke waardigheid. Maar wat maakt grondrechten nou zo bijzonder? Als je dan de parlementaire geschiedenis en de literatuur bekijkt zie je eigenlijk twee definities:

• Fundamentele rechten die nauw samenhangen met persoonlijke autonomie, persoonlijke ontwikkeling en individuele vrijheid. Gaat erom wat er beschermt wordt.
• Rechten die grenzen stellen aan het handelen van de overheid, en dus zijn vastgelegd in documenten met een hogere rangorde dan de wet in formele zin of die voorrang hebben op nationaal recht. Een formele definitie die iets zegt over de status, de formele kant.

In discussies over grondrechten kom je beide elementen tegen, je hebt ze ook beide nodig. Als je dan een definities zou moeten geven aan grondrechten dan zou dat zijn: Fundamentele rechtsnormen die de strekking hebben het individu persoonlijke vrijheid en een menswaardig bestaan te verzekeren en die de handelingsvrijheid van met name de overheid beperken.

Grondrechten zijn primair geschreven in de verhouding overheid – burger (verticale verhouding). Tot op zekere hoogte gelden grondrechten ook tussen burgers onderling, maar primair zijn ze voor de verticale verhouding. Er moet een onderscheid worden gemaakt tussen klassieke en sociale grondrechten. Klassieke grondrechten, de overheid moet laten. Sociale grondrechten, de overheid moet doen.

Geschiedenis

In de middeleeuwen was er minder aandacht voor de individu. Aan het einde komt de vraag wat is nou de legitimatie van het overheidsgezag. John Locke vroeg zich af wat een doel van de overheid is. Uit zijn gedachte kwam er een overheid die er maar voor één ding was; dat wat er fundamenteel voor mensen was te beschermen. In die periode kwam een zelf nadenken tot stand waarin de individu centraal kwam te staan. John Locke was de eerste die over grondrechten ging spreken zoals we dat nu kennen, we kunnen hem zien als de vader van de grondrechten.

Het denken van John Locke werkt door in de periode daarna. In Frankrijk vond in 1789 de Franse revolutie plaats, individuele rechten komen centraal te staan. Die grondrechten zien we vandaag de dag nog steeds terug in de Franse grondwet.

Onze grondwet van 1814 moet het niet hebben van zijn grondrechten, er zijn maar weinig grondrechten te vinden. In 1815 wordt dat beter, vanuit België is er een roep om grondrechten. In 1983 hebben we alles bij elkaar gepakt en vooraan in de grondwet gezet, daar zijn ze nog steeds te vinden.

Ondertussen is er ook op internationaal vlak het een en ander gebeurt. De universele verklaring voor de rechten van de mens in 1948 (geen verdrag), in 1950, 1954 voor Nederland het Europees verdrag voor de rechten van de mens en in 1966 het IVBPR, in 1961 het ESH, in 1966 het IVESC en in 2009 het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie.

Toenemende betekenis van grondrechten

Op het terrein van grondrechten zijn verschillende ontwikkelingen; grondrechten krijgen een toenemende betekenis. Dat zie je aan een aantal zaken:

• De werkingssfeer van grondrechten neemt toe, zowel in aantal als reikwijdte.
• Aan grondrechten wordt vaker een zekere werking tussen burgers onderling toegekend.
• Uit klassieke onthoudingsplichten (vrijheidsrechten) worden in toenemende mate ook positieve verplichtingen afgeleid.
• Toenemend belang van het internationale stelsel van grondrechtenbescherming, i.h.b. EVRM.
• Tendens om aan beperkingen van grondrechten steeds hogere eisen te stellen.

Reikwijdte en beperkingssystematiek

Altijd eerst kijken naar reikwijdte en dan de beperkingssystematiek.

Reikwijdte

Wordt de handeling/gedraging door een grondrecht beschermd?

Als we het hebben over de reikwijdte is dat relevant omdat wanneer het bij de reikwijdte al misgaat, je nooit toekomt aan de beperkingssystematiek. Maar als je dat omdraait betekent het dat als een overheid inbreuk maakt op een volgens jou vermeend grondrecht en dat grondrecht niet onder de reikwijdte valt, valt het ook niet onder de beperkingssystematiek.

De reikwijdte moet je door middel van interpretatie vaststellen. Er moet worden vastgesteld welke handelingen en situaties door het grondrecht omvat worden. Om dat vast te stellen moet er gekeken worden naar een redelijke uitleg van grondrechten. De door grondrechten gegarandeerde vrijheden worden geacht niet zover te gaan dat ze inhouden dat handelingen die in abstracto binnen de reikwijdte van een grondrecht vallen, in concreto te allen tijde, op elke plaats en op iedere wijze uitgeoefend mogen worden.

De reikwijdte van een grondrecht bepaalt de werkingssfeer. Als het recht niet onder de reikwijdte valt, kom je aan de beperkingssystematiek niet toe.

Beperkingssystematiek

Is een beperking van dat grondrecht gerechtvaardigd?

Als een overheid gebruik van zijn bevoegdheid om op een bepaald terrein overheidsgezag uit te oefenen, waarop het zonder beperkingsbevoegdheid niet zou mogen treden. Tenzij geregeld is dat iemand dat grondrecht wel mag beperken. Die grondwetbeperkingen moeten steeds herleidbaar zijn tot een grondwettelijke beperkingsclausule. Je kan onderscheid maken in bijzondere en algemene beperkingen:

• Bijzondere beperkingen: handelingen die specifiek beogen de uitoefening van een bepaald grondrecht te beperken.
• Algemene beperking: handelingen die een onbedoeld effect hebben op de uitoefening van een grondrecht als gevolg van de behartiging van andere – op zich grondrechtneutrale -belangen, zoals verkeersveiligheid, volksgezondheid etc.

Leer van de bijzondere beperkingen

Een grondrecht kan worden beperkt worden op de wijze die bij dat grondrecht zelf staat aangegeven.

Competentievoorschrift:

• Bij de wet = wet in formele zin
• Bij of krachtens de wet

Die wet moet steeds een specifieke wet zijn die gemaakt is om de beperking mogelijk te maken. Bijvoorbeeld: de wet openbare manifestaties, sommige bepalingen in het wetboek van strafrecht. Dus niet: de autonome verordenende bevoegdheid van gemeenteraden (149 Gemw).

Doelvoorschriften: Bijvoorbeeld in het belang van de openbare orde, de verkeersveiligheid, de volksgezondheid

Leer van de algemene beperkingen

Beperkingen die niet met het oog op een bepaald grondrecht zijn vastgesteld, maar die veroorzaakt worden doordat een geheel buiten de sfeer van een grondrecht gelegen regeling als neveneffect heeft dat de uitoefening van het grondrecht beperkingen ondergaat. De leer van de redelijke uitleg redt ons, want we kunnen niet zonder de leer van de algemene beperkingen.

De leer van de redelijke uitleg: het is niet zozeer een beperking, het valt niet onder de reikwijdte.

Beperkingssystematiek EVRM

De Sunday times criteria; wanneer mag het grondrecht worden beperkt?

• Bij wet voorzien.
• Doelcriteria zoals opgesomd.
• Noodzakelijk in een democratische samenleving.

Maar let op! Sommige grondrechten kunnen niet worden beperkt, soms wijken de beperkingsgronden af, soms zijn er de zogeheten ‘implied limitations’ en ten aanzien van de vraag of een staat een gerechtvaardigde beperking op het grondrecht heeft aangebracht, geldt een zekere ‘margin of appreciation’. Als je meer met grondrechten te maken hebt is die margin of appreciation groter.

Positieve verplichtingen

De klassieke grondrechten zijn in de eerste plaats afweerrechten/ vrijheidsrechten: aanspraak op overheidsonthouding. Maar soms wordt met een beroep op die bepaling actief optreden van de overheid verwacht. Ter bescherming van aantasting van dat grondrecht door derden, of om het grondrecht meer invulling te geven. Bij positieve verplichtingen zijn de beperkingsclausules niet van toepassing.

Er moet sprake zijn van een ‘fair balance’ tussen het individuele belang en het algemeen belang. Positieve verplichtingen kunnen gelden voor alle organen van de staat:

• Wetgever
• Bestuur
• Nationale rechter

Horizontale werking

Grondrechten zijn geschreven voor verticale verhoudingen, dit is het vertrekpunt wat je in het oog moet houden. Voor de overheid geldt de legaliteitseis, ze mogen niets tenzij er een wettelijke grondslag voor is. Voor burgers geldt (contract)vrijheid, burgers hebben geen wettelijke grondslag nodig. Ze mogen doen wat ze willen, tenzij het verboden is. Grondrechten kunnen in horizontale verhoudingen ook een rol spelen, maar de beperkingssystematiek is daar niet op afgestemd.

Horizontale werking EVRM

Er is een ruimere beperkingssystematiek, dus het is makkelijker toepasbaar in horizontale verhoudingen (belangenafweging), maar ook hier is het primair geschreven voor verticale verhoudingen

Art 34 EVRM: procedures zijn per definitie tegen staten gericht, dus EHRM kan EVRM-rechten niet direct in horizontale relaties toepassen. Maar: EVRM-grondrechten kunnen een rol spelen via positieve verplichtingen omdat de staat (ook: de rechter) verplicht kan zijn effectieve bescherming van een EVRM-grondrecht te garanderen, ook in een geschil met een andere private partij.

Heeft de Nederlandse staat er voldoende aan gedaan dat ik in de horizontale verhouding met een ander mijn grondrechten kan uitoefenen.

Botsing en samenloop van grondrechten

Van geval tot geval vindt een belangenafweging plaats. EHRM stelt dat het niet uit maakt via welk grondrecht de procedure wordt gevoerd. Bij samenloop van grondrechten moet (de beperkingssystematiek van) elk grondrecht afzonderlijk in acht worden genomen. Effectief betekent dat, dat de sterkste bescherming gaat voor.

• Welke onderwerpen worden besproken die niet worden behandeld in de literatuur?

Alle stof is terug te vinden in het voorgeschreven handboek.

• Welke recente ontwikkelingen in het vakgebied worden besproken?

Er worden geen recente ontwikkelingen in het vakgebied besproken.

• Welke opmerkingen worden er tijdens het college gedaan door de docent met betrekking tot het tentamen?

Er worden geen opmerkingen gemaakt met betrekking tot het tentamen.

• Welke vragen worden behandeld die gesteld kunnen worden op het tentamen?

Er worden geen vragen behandeld die gesteld zouden kunnen worden op het tentamen.