Patiëntgericht communiceren in de ggz
Hoofdstuk 11
Omgaan met heftige emoties

Inleiding

Emoties werken aanstekelijk.

Het gedrag van iemand die hevig geëmotioneerd is valt niet te voorspellen. Zo iemand raakt vaak de controle over zichzelf kwijt.

Laat het niet uit de hand lopen. Als het risico van escalatie hoog is, is het de vraag of het niet verstandiger is het gesprek af te breken en op een later tijdstip weer te hervatten.

Herkennen van emoties, overdracht en tegenoverdracht

Herkennen van emoties van de patiënt

Emoties komen tot uiting in het affect. Dit is de zichtbare en hoorbare expressie van emotie.

Discrepantie tussen non-verbale en verbale communicatie is veelzeggend en bied informatie over onderliggende emoties en motieven. De non-verbale communicatie geeft het meeste informatie.

De vijf B’s zijn: boos, blij, bang, bedroeft en beschaamd.

De vijf B’s (basisemoties) komen in allerlei combinaties voor, waardoor nuances ontstaan. Ze kunnen elkaar afzwakken en aansterken. Ook komen ze in verschillende intensiteit voor.

Herkennen van eigen emoties

Emoties kun je het beste accepteren en respecteren.

Je kunt het beste ook van jezelf nagaan hoe je je voelt en hoe dat komt.

Als je je eigen gevoelens niet onder controle krijgt kan het beter zijn het gesprek te beëindigen.

Herkennen van overdracht en tegenoverdracht

Heftige emoties kunnen een aanwijzing zijn voor (tegen)overdracht, zeker als deze emoties niet in overeenkomst zijn met de waarheid.

Overdracht is het onbewust overdragen van vroegere niet-vervulde behoeften op personen in het hier-en-nu. Deze personen of situaties roepen associaties op met het vroegere, maar hebben er op zich niets mee te maken. Overdracht is het in het hier en nu herhalen van een interactiepatroon uit een belangrijke relatie uit het verleden, in een poging om iets te herstellen wat eerder in die oude relatie fout ging.

Tegenoverdracht is een onbewuste reactie op de overdracht van de cliënt.

Bij heftige emoties moet je je bewust zijn van de mogelijkheid van (tegen)overdracht.

Contact maken volgens de pre-therapie van Prouty

Soms is de patiënt zo hevig geëmotioneerd dat hij het contact met de realiteit kwijt is. Om in gesprek te komen moet je eerst dat contact herstellen.

Pre-therapie is een manier om in contact te komen. Om dit te doen zoekt de hulpverlener actief aansluiting bij het primitieve niveau van functioneren waarop de patiënt zich op dat moment bevindt en past zijn communicatieve vaardigheden daarop aan. Je spiegelt wat je ziet en hoort. Je doet dit met contactreflecties, zeer concrete bewoordingen en handelingen. Dit kan door: 1) situationele reflecties 2) reflecties van gelaatsuitdrukkingen 3) reflecties van lichaamshoudingen en bewegingen 4) woord-voor-woordreflecties 5) herhaling van reflecties waar de patiënt ook maar enigszins op reageerde.

Non-verbaal invoegen bij extreem angstige patiënten

Als een patiënt extreem angstig is of in paniek is het belangrijk rustig te blijven. Extreme angst kan tot onvoorspelbaar gedrag leiden. Kondig bewegingen van tevoren aan.

Aanraking van de patiënt in contact brengen met de realiteit, maar doe dit alleen als je denkt dat de patiënt het kan verdragen.

Verbaal invoegen bij extreem angstige patiënten

Als de patiënt overspoeld dreigt te raken door angst, kun je het beste tijdelijk de regie overnemen. Sta of zit zo veel mogelijk op ooghoogte met de patiënt en laat geen stiltes vallen. Laat duidelijk weten dat je er bent. Door rustig maar krachtig te zijn bied je de patiënt houvast.

Probeer de extreem angstige patiënt niet tot kalmte te manen

Door de angst als het probleem te benoemen schep je afstand tussen de patiënt en zijn angst, zonder deze te bagatelliseren.

Invoegen bij intens verdriet

Begin met een gevoelsreflectie

Als het overduidelijk is dat de patiënt verdrietig of somber is, kun je het beste direct een complexe gevoelsreflectie geven. Dit heeft de vorm van een uitspraak. Je geeft de patiënt op een krachtige wijze erkenning. Door op je reflectie ene korte stilte te laten volgen, nodig je de patiënt uit om erop het reageren.

Laat het verdriet even bestaan

Patiënten kunnen zich ongehoord en onbegrepen voelen als de hulpverlener ze meteen probeert op te beuren. Zolang de situatie niet uit de hand dreigt te lopen, kun je gevoelens even laten bestaan. Zo geef je de patiënt de gelegenheid zich te herpakken en zijn gedachten en gevoelens te verwoorden. Alleen zo zal de intensiteit afnemen.

Geef een tweezijdige reflectie.

Reageren op huilen

Als een patiënt in huilen uitbarst kun je dat het beste laten gebeuren. Je helpt de patiënt het meest door steunend aanwezig te zijn en een respectvolle stilte te laten vallen. Door een tissue aan te bieden help je de patiënt controle over zichzelf te krijgen, maar impliceer je ook dat het huilen moet stoppen.

Huilen is gedrag waarvan je de onderliggende emotie niet altijd kent. Gebruik daarom niet-specifieke reflecties. Laat hierbij in het midden welke emotie het huilen veroorzaakt.

Nodig de patiënt pas uit verder te vertellen als hij de gelegenheid heeft gekregen zijn verdriet te ventileren.

Erkenning geven bij heftige emoties

Emoties kun je het beste onvoorwaardelijk accepteren en serieus nemen. Je helpt de patiënt de controle te bewaren door hem nadrukkelijk erkenning te geven.

Eerst moet de patiënt de gelegenheid krijgen zijn emoties te ventileren zodat hij weer bij zinnen is, daarna wil je weten wat er aan de hand was. Als je begrijpt wat de patiënt zo geëmotioneerd maakte kun je echte erkenning geven.

Met erkenning laat je blijken dat je de patiënt gehoord en begrepen hebt, en dat je hem en zijn gevoelens respecteert.

Erkenning geven door reflectief te luisteren

Met reflectief luisteren erken je de gevoelens van de ander zonder defensief te worden de strijd aan te gaan of te ander onbedoeld te devalueren. Het stelt je in staat de patiënt op krachtige wijze erkenning te geven.

Vraag je af wat de onuitgesproken onderliggende behoefte is en benoem deze door middel van een gevoelsreflectie.

Erkenning geven met gevoelsreflectie

Met een goede gevoelsreflectie geef je de patiënt erkenning en laat je je empathie blijken. Het werkt ook de-escalerend.

Bij hevig geëmotioneerde patiënten is het vaak beter de emotie iets versterkt weer te geven. Zo nodig je de patiënt uit om de weergave af te zwakken waardoor de emotie verminderd.   Ga desnoods na of de veronderstelling juist was (maar vraag niet naar de bekende weg).

Erkenning geven zonder gevoelsreflectie

Het benoemen van de waargenomen emotie kan deze versterken. Je dwingt de patiënt deze onder ogen te zien.

Soms is het empathisch om niets niet te zeggen of iets niet te laten merken, om de ander in zijn waarde te laten. Zo geef je impliciet erkenning.

Afleiden bij oplopende spanning

Als de spanning oploopt en de patiënt controle dreigt te verliezen, kun je proberen zijn aandacht af te leiden. Dit werkt de-escalerend. Dit kan op twee manieren: 1) Cognitief, met feitelijke vragen 2) Affectief, je leidt de patiënt naar een ander onderwerp dat hem ook aan het hart ligt.

Grenzen stellen bij disfunctioneel gedrag

Grenzen stellen met een ik-boodschap

Stel bij disfunctioneel gedrag duidelijke grenzen, zonder autoritair te worden. Maak het liefst gebruik van een ik-boodschap. Als je in ‘ik’-termen spreekt, niet te stellig overkomt, en de ander op zijn gedrag (en niet persoon) aanspreekt, zal dit eerder geaccepteerd worden.

Grenzen stellen met een wij-boodschap

Met het woord ‘wij’ haal je jezelf uit een ongewenste machtspositie en daardoor sta je minder snel in het mikpunt van agressie. Leg uit waarom ‘wij’ dat vinden en hoe dat in het voordeel van de patiënt kan werken.

Nee zeggen

Als je nee zegt, probeer dan naast erkenning een alternatief te bieden. Geef de patiënt erkenning door moeite voor hem te doen.

Gesprek afronden

Als je beperkt de tijd hebt, geef dat dan aan voordat je gevoelens gaat exploreren. Bied ook houvast. Copingsvragen helpen de patiënt tegen het einde van het gesprek om tot rust te komen.