Hoorcollege 3 Klinische Neuropsychologie 2023 Universiteit Utrecht

Hoorcollege 3: De kunst van herinneren en vergeten

Definities van geheugen

• geheugen is de bewuste of onbewuste evocatie van dingen uit het verleden (Webster, 1966)
• geheugen verwijst naar de effecten van ervaring die zich op een later tijdstip manifesteren(squire, 1987)
• geheugen is de faculteit die ons in staat stelt om de kennis die we verwerven te koesteren en te bewaren voor toekomstig gebruik (von finagle, 1812)
• neuropsychologisch perspectief: vermogen om informatie op te slaan (encoderen), te bewaren (retentie) en later weer toe te passen, zowel bij herkenning (recognitie) als bij reproductie (recall)

Onderdelen van het geheugen

• (release of) habituatie: simpel nonassociatief leren, verminderde responsiviteit op herhaalde neutrale stimuli. Zodat je beter kunt leren op nieuwheid te reageren.
• Klassieke conditionering: simpel associatief leren, vormen van nieuwe connecties tussen stimuli en stimuli en responsen. Zorgt voor een verwachte samenhang
• Procedureel leren: percepto-motor en cognitieve vaardigheden (complexe sequenties van gedragen of beslissingen gestuurd door interne programma’s)
• Verbaal werkgeheugen/korte termijn geheugen: een hoeveelheid informatie bewust actief houden. Zorgt dat het zeer toegankelijk (in het centrum van de aandacht), kan bewerkt worden. Heeft een beperkte duur en hoeveelheid. 
• Semantisch geheugen: opslag van feitelijke en conceptuele kennis over de wereld. 
• Episodisch geheugen: bewuste herinnering van een persoonlijke gebeurtenis. Omvat ook informatie over de oorspronkelijke context van leren. 
• Priming: perceptuele verwerking van een item verloopt sneller en makkelijker indien het item eerder waargenomen is, zelf wanneer de bewuste herinnering hiervan ontbreekt. Kan middels woorden, gefragmenteerde beelden, geluid etc 
• Prospectief geheugen: herinneren dingen op het juiste moment in de toekomst uit te voeren: intenties, plannen, doelen.
• Metageheugen: anderen over en reflectie op je eigen geheugen. Heeft te maken met inzicht in je eigen herinneringen (source monitoring), de kwaliteit van je herinneringen (zekerheid) en algemene werking van je geheugen (strategieën). Compensatiestrategieën: strategieën die worden geleerd bij neuropsychologische geheugenrevalidatie om het geheugen te verbeteren. 

Kenmerken non declaratief geheugen:

• Simplistisch: zelf eenvoudige dieren bezitten een non declaratieve leervermogens
• Nondelaratief: de kennis lastig is om bewust te inspecteren en te communiceren, beschrijven. 
• Sturing van verloopt automatisch en onbewust (impliciet)
• Niet flexibel: beïnvloeden gedrag op een vaste manier
• De leercontext is vergeten

The Modal Model of Memory (Atkinson & Shifrin., 1968)
Informatie uit de omgeving wordt eerst vastgehouden in het korte termijngeheugen (=doorgeefluik) en vervolgens doorgegeven aan het langetermijngeheugen

Kritiek op Modal Model of Memory

• hoeveel codes bevat het korte termijn geheugen? Digital span etc
• simpelweg herhaling is niet voldoende om informatie in het geheugen te krijgen. Betekenis ergens aan geven is bvb ook van belang
• patiënten met KTG stoornissen kunnen soms nog wel lange termijn leren
• KTG dient ook als een mentaal kladblok voor veel cognitieve processen. Bvb voor taalbegrip is een verbaal werkgeheugen essentieel

Baddeley & Hitch (1974): 
Er is een centraal executieve functie met twee zij processen, het visuo-spatiële kladblok en de fonologische loop. De episodische buffer is later toegevoegd aan het model en is belangrijk voor abstractie van betekenis, integratie van verschillende soorten informatie, en transfer naar en uit het lange termijn (episodische) geheugen. 

Semantisch geheugen: 

• algemene kennis over de wereld; feitelijke kennis, noncontextuele kennis, conceptuele kennis (betekenis, classificatie en deductie). 
• Vooral in de posterieure neocortex, ook temporal pole/hub is de abstracte semantische kern, belangrijk voor integratie
• WAIS woordenschat
• Woordvloeiendheid test: zoveel mogelijk items uit een categorie binnen twee minuten opnoemen
• Boston Naming Test: herkenning simpele 2d tekeningen

Episodisch geheugen: 

• bewuste herinnering van een persoonlijke gebeurtenis, omvat ook informatie over de oorspronkelijke context van leren
• wat (gebeurtenis), waar (context), wanneer (tijd) geheugen. Herinneren is het bij elkaar brengen van de elementen van een gebeurtenis
• Mediale temporaalkwab (inclusief hippocampus) wordt essentieel ondervonden
• Tussen 11-40 jaar neemt het aantal herinneringen per denim toe. Bij 41-50 is er sprake van een dip. 
• 15 woorden test: 15 woorden leren en vervolgens de omstandigheden van de oorspronkelijke presentatie van de woorden terughalen; waar je zat en gevoel van  tijd (bvb woord 3 min geleden geleerd). Als participant minder dan de helft goed heeft wijst dit een een consolidatie probleem

autobiografisch geheugen: omvat ook kennis over het verhaal van je leven (bvb je rol als student). Herinneringen aan gebeurtenissen die speciaal aan een fase in je leven gekoppeld zijn kun je autobiografisch-episodisch herinneringen kunnen noemen

kritiekpunten op de taxonomie

• Is er wel een strikte scheiding tussen episodisch en semantisch geheugen? Is het niet meer een continuüm variëren van non contextueel tot contextueel
• Ook de distinctie tussen andere geheugen systemen wordt betwist
• Er zijn ook diverse andere modellen voor werkgeheugen

Geheugen gericht op de toekomst: Geheugen is de faculteit die ons in staat stelt om te koesteren, en de kennis die we verwerven voor toekomstig gebruik te bewaren (von Feinagle, 1812)

• Boundary extension: laat zien dat we in geheugen een beeld opslaan van wat mogelijk nog gaat komen. Er is een projectie van de ruimtelijke contouren van de opgeslagen scene
• Future thinking: beschrijving van gebeurtenissen die in de toekomst zouden kunnen plaatsvinden
• Prospectief geheugen: vermogen plannen en voornemens bij te houden en op het goede moment uit te voeren (mentale to do list). Het gaat om de doelen die je jezelf op korte of lange termijn stelt. Bestaat uit een Wat (inhoud van voorgenomen actie, vergt episodisch geheugen) en Wanneer (in welke tijd of omstandigheden de actie moet worden uitgevoerd, vergt executieve functies en monitoring) component. Prospectief geheugen is vaak aangedaan bij dementie en MCI

Declaratieve geheugens: Mogelijk alleen bij de mens? Is bewust, centraal gestuurd en flexibel. Extreme geheugen flexibiliteit wordt malingering genoemd

Conclusies van dit hoorcollege:

• Er bestaat een variatie aan vormen van geheugen 
• Niet alle geheugen aspecten worden in een standaard NPO meegenomen 
• Episodisch geheugen is een van de meest geavanceerde vormen van geheugen en ook zeer kwetsbaar voor hersenbeschadiging 
• Prospectief geheugen geeft doel aan ons leven en zou een belangrijkere rol in een NPO kunnen krijgen 
• More research needed