Hoorcollege 7 Klinische Neuropsychologie 2023 Universiteit Utrecht

Hoorcollege 7: Taal

Taal: gemeenschappelijk communicatiesysteem met als doel het uitwisselen van informatie. 

• De link tussen concept en woord is arbitrair (willekeurig). Binnen dezelfde taal gebruiken we allemaal dezelfde links. 
• Hetzelfde concept is op verschillende manier uit te drukken: spraak, gebaren etc
• Is sociaal, dient oa als het belangrijkste communicatiemiddel tussen patiënt en arts. 
• Is cognitief (leren): binnen 4-6 jaar hebben kinderen de taal onder de knie wat betreft de belangrijkste onderdelen (zinsbouw & morfologie). Beschadigingen van hersengebieden zijn bij volwassen dan ook veel schadelijker
• Taalontwikkelingsstoornis (TOS): komt bij 5% van de kinderen voor, maar wordt vaak over het hoofd gezien
• Er zijn veel verschillen tussen gezonde mensen in woordbegrip/geletterdheid. Hierdoor kan het dat een ander je boodschap niet begrijpt (ruis)
• Taalstoornissen kunnen naast primaire ook van secundaire aard zijn, waardoor het minder opvalt. Bvb empty speech (Alzheimer) “je weet wel” “toen ging ik dat doen”. 
• Taal is hiërarchisch: het heeft meerdere lagen van representatie
• Spraakperceptie is complex, doordat woorden aan elkaar geplakt zijn en iedereen klanken net wat anders uitspreek. Voor herkenningen moeten we subtiele verschillen gaan negeren. Dit is lastig voor mensen met gehoorapparaten, vooral als er sprake is van achtergrondgeluid

Taal als hiërarchisch systeem

• Fonologie: klanken
• Semantiek/mentale lexicon: woorden
• Grammatica/syntax: zinnen, regels over volgorde van woorden en vervoegingen van woorden in zinnen
• Bredere context: taalgebruik zoals narratief (pragmatiek)

Noam Chomsky: met beperkte middelen, bepaald aantal woorden en aantal regels, kun je oneindig veel zinnen maken. Taal is generatief. Je kan steeds nieuwe uitingen verzinnen die niet eerder gebruikt zijn

2 manieren voor begrijpen

• Op basis van vorm (grammaticaal niveau): onderwerp, persoonsvorm etc
• Op de betekenis van het werkwoord (thematisch niveau): werkwoord, doener etc

Heel vaak is de grammaticale interpretatie in overeenstemming met de thematische ontleding, maar niet altijd. Bvb omkeerbare passieve zinnen. Hierbij blijven thematische relaties gelijk, maar is er een andere vorm. vb Het meisje voert de jongen vs de wordt gevoerd door het meisje

Stadia van spraakproducie

• Conceptualisatie: idee
• Formulatie: lexicalizatie → syntactic planning → articulatory planning: woorden omzetten in klanken
• Articulatie

Afasie: taalstoornis ten gevolge van letsel (hersenbeschadiging) bij volwassen mensen met een normale taalontwikkeling. ⅓ van de beroertes resulteert in een vorm van afasie. 

• Dyspraxie: problemen met articulatory planning. Patiënt weet niet meer welke motorische bewegingen ze moeten maken voor het uitspreken van woorden
• Dysarthrie: problemen met articulatie. Patiënt weet wel welke motorische bewegingen hij moet uitvoeren, maar doet dit foutief. Bvb te hard/te zacht → mompelen etc
• Semantisch neologisme: niet bestaand woord, betekenisomschrijving
• Semantische parafasie: vervang door bestaand woord, in betekenis meestal verwant met een doelwoord. Vb een vlinder wordt benoemd als hommel
• Vloeiende Afasie: een vorm van afasie (taalstoornis na beroerte) met een slecht begrip. Spraak is moeiteloos, maar de betekenis is aangetast
• Globale afasie: zeer ernstige vorm van afasie. Problemen met spontane spraak, woord bevinding en herhalen van woorden/zinnen. Taalbegrip is niet meer intact
• Primaire progressieve afasie/ semantische dementie: snel verlies woordenkennis
• Bij verschillende typen afasie zijn er grote verschillen in de productie van taal (woorden benoemen, lidwoorden gebruiken), begrijpen van taal, herhalen van taal, schrijven en lezen

Kenmerken van afasie van Broca

• Traag, moeizaam spreken 
• Niet op woorden kunnen komen (anomie) 
• Parafasie (b.v. ‘pen’ voor ‘peper’ ; ‘limonade’ voor ‘wijn’) 
• Gebrekkige zinsvorming (agrammatisme) 
• Korte, eenvoudige zinnen (telegramstijl) 
• Geen functiewoorden en verbuigingen (telegramstijl) 
• Spreker is zich volledig bewust van zijn fouten
• Goed begrip van eenvoudige zinnen, maar slecht begrip voor complexe zinnen

Bij broca zijn ook subtiele beperkingen in zinsbegrip, dit komt doordat 

• Patiënten veel leunen op begrip
• Context, wereldkennis en heuristics zoals “eerstgenoemde persoon is de actor” 
• Betekenis van een zin ook te begrijpen is als deze ongrammaticaal (onlogisch) is
• Bij passieve zinnen met twee personen als subject en lijdend voorwerp gaat het wel fout

Kenmerken Afasie van Wernicke

• Spraak is vloeiend, complexe zinnen maar betekenis niet te volgen
• Woordvindingsproblemen (anomie)
• Veel semantische parafasie (‘doof’ zeggen i.p.v. ‘blind’)
• Neologismen (niet bestaande Nederlands klinkende woorden)
• Paragrammatisme, grammaticale fouten (substituties van functiewoorden, uitgangen
• e.d.)
• Zinnen lopen door zonder onderbrekingen / punctuatie
• Spreker is zich niet bewust van zijn fouten, niet in staat zichzelf te verbeteren
• Begrip is erg moeizaam

Afasie wordt vastgesteld op basis van

• Vloeiendheid
• Taalbegrip
• Nazeggen: van bestaande en niet bestaande woorden

Belangrijk voor in de praktijk:

• Meeste herstel is spontaan in de eerste drie maanden
• 70‐80% laat zich niet makkelijk classificeren; mengvormen
• Veel hebben last van communicatie met veel achtergrondgeluiden (geroezemoes; zoals in verjaardagen). Dit kan leiden tot.Isolement
• De vele single case studies laten zien dat er meerdere paden zijn voor taal. Als er sprake is van hersenletsel moet goed onderzoeken wat er precies voor schade is qua taalbegrip/productie, in beide modaliteiten (gesproken/geschreven) 
• Beter inzicht is van belang dan categoriseren in klassieke afasie‐types

Psycholinguistic Assessments of Language Processing in Aphasia: Palpa model 

• AFASIE is maatwerk – wat kan nog wel, wat niet? 
• Voor woordherkenning (modaliteit: lezen vs. horen) 
• Voor woordproductie (modaliteit: spreken vs. schrijven
• Woordherkenning en productie kunnen  weer uit meerdere subroutes kunnen bestaan (frequente woorden ‘meteen‐ lexicale route’ vs. Pseudo‐woorden via klank/grafeem‐samenstelling)

Wernicke-Geschwin model (klassiek model): model voor het spreken van woorden. Ers is 1 verbinding tussen Broca en Wernicke. Een beschadiging in punt 1 (arcute fasiculus) zorgt ervoor dat men woorden niet kan herhalen, terwijl begrip van gesproken taal en de eigen sprakarticulatie behouden blijft (geleidingingsafasie/conductie-afasie)

Hedendaagse inzichten

• Het klasieke model is te eenvoudig: Beschadiging van deze gebieden komt niet altijd overeen met de voorspelde afasieën.  Zelden zie je een duidelijk afasie type, de meerderheid is een mengvorm. Gebieden van Broca en Wernicke zijn betrokken in andere taalgerelateerde taken dan spreken vs. Begrip
• Taal is meer links. Hiet is bewijs van met split-brein patienten
• De gebieden van Broca en Wernicke spelen een belangrijke rol
• Broca gebied is ook bij andere taken (verbaal en nonverbaal) betrokken en ook actief bij Onthouden van woordenreeksen, Semantische reeksen, fonologie / klankenreeksen,  Muziek perceptie, Werkgeheugentaken
• er zijn meer gebieden betrokken bij de taalnetwerken: zoals de motorcortex
• Hicktok & Poeppel framework of speech perception: er zijn twee paden, ventraal/ linker temporaal kwab(wat-semantiek) en dorsaal (waar/hoe-structuur). Eerst is er bilatreale activatie voor klankherkenning, dit gaat naar de dominante linker hemisfeer voor betekenis