Hoe is het materiële strafrecht geregeld? - Hoofdstuk 12

Om het jeugdstrafstelsel goed te begrijpen, heb je kennis over het materiële strafrecht in het algemeen nodig. Deze algemene bepalingen over het materiële strafrecht (en het Wetboek van Strafrecht) zijn op iedereen van toepassing, dus zowel op minderjarigen als meerderjarigen. Het zijn de sancties die verschillen al naargelang de leeftijd van de dader.

Hoe moet het Wetboek van Strafrecht gelezen worden?

Het belangrijkste wetboek op het terrein van het materieel strafrecht is het Wetboek van Strafrecht (Sr). In het Sr staan in Boek 1 de algemene bepalingen. Dit zijn voorschriften die op alle strafbepalingen van toepassing zijn. In Boek 2 en 3 worden de strafbare gedragingen beschreven. Boek 2 beschrijft misdrijven, Boek 3 overtredingen.

Wat is het verschil tussen misdrijven en overtredingen?

Met misdrijven bedoelen we de wat zwaardere strafbare feiten. Overtredingen zijn vaak lichter van aard. Dit onderscheid is van belang omdat de wet er verschillende gevolgen aan verbindt. Neem bijvoorbeeld de poging en de medeplichtigheid. Zo is een poging tot of medeplichtigheid bij een overtreding niet strafbaar, maar bij een misdrijf wel). Ook kunnen de politie en justitie bijna geen dwangmiddelen gebruiken tegen verdachten van een overtreding, terwijl ze tegen verdachten van een misdrijf veel meer mogelijkheden hebben. Bovendien ziet de berechting er verschillend uit. De kantonrechter berecht verdachten van overtredingen. De rechtbank berecht verdachten van een misdrijf.

Hoe ziet een strafbepaling eruit?

Een strafbepaling bestaat uit een omschrijving van het gedrag dat strafbaar is gesteld, en de maximumstraf die voor dit strafbare feit wordt genoemd. De beschrijving van het strafbare gedrag, noemen we de delictsomschrijving. Indien de wetgever de gedraging een naam geeft, noemen we de naam van het delict een kwalificatie (denk bijvoorbeeld aan ‘diefstal’). De sanctienorm is de maximumstraf die kan worden opgelegd. Elke strafbepaling bevat een delictsomschrijving en een sanctienorm (de kwalificatie ontbreekt soms).

Een delictsomschrijving bevat bestanddelen. Een dader is alleen strafbaar op het moment dat hij alle bestanddelen heeft vervuld.

Wat zijn de elementen wederrechtelijkheid en schuld?

Het kan voorkomen dat, hoewel de dader alle bestanddelen heeft vervuld, hij of zij toch niet strafbaar is. Er gelden in het strafrecht namelijk nog twee algemene voorwaarden voor strafbaarheid:

1. Wederrechtelijkheid.
2. Schuld.

Deze voorwaarden noemen we elementen. Aan deze elementen moet bij een misdrijf altijd worden voldaan. Soms staan elementen uitdrukkelijk in de wet genoemd (kijk bijvoorbeeld maar naar art. 350 Sr waar het element ‘wederrechtelijkheid’ expliciet staat genoemd in de delictsomschrijving). Ook in het geval dat de elementen niet staan genoemd in de delictsomschrijving, dan nog geldt dat je steeds aan deze elementen moet voldoen! Is een van de elementen (of allebei) niet aanwezig, dan kan er niet worden gestraft.

Met ‘wederrechtelijkheid’ bedoelen we dat de daad in strijd is met het recht. Daarnaast moet de dader een verwijt kunnen worden gemaakt van de daad, dit is de ‘schuld’. Een chirurg die zijn werk doet wordt bijvoorbeeld niet berecht voor mishandeling omdat een operatie met toestemming van de patiënt niet wederrechtelijk is en iemand die niet door heeft dat hij wordt gebruikt voor een misdaad wordt niet berecht omdat hij geen schuld heeft.

Wat is een strafbare poging?

Iemand die de bestanddelen heeft vervuld en dus de daad heeft begaan, is uiteraard strafbaar. Maar iemand die probeert een strafbaar feit te plegen, maar daar niet in slaagt, kan ook in sommige gevallen worden bestraft. Het gaat hier om de strafbare poging (art. 45 Sr). Niet elke poging is strafbaar. Artikel 45 Sr noemt de voorwaarden voor de strafbare poging:

• Voornemen: de dader heeft de bedoeling gehad om het feit te plegen.
• Uitvoeringshandeling: de dader moet zijn begonnen met het misdrijf (dus niet slechts het treffen van de voorbereiding, zie daarvoor art. 46 Sr).
• Geen vrijwillige terugtred: deze vinden we in art. 46b Sr. Als iemand uit zichzelf, los van omstandigheden van buitenaf, besluit om zijn misdrijf te staken, is er geen strafbare poging meer aanwezig.

Voor een minderjarige verdachte geldt bij het strafmaximum voor de strafbare poging, hetzelfde als voor een voltooid delict (art.77gg Sr).

Wat is deelneming?

Dit leerstuk beschrijft de verschillende manieren van betrokkenheid bij een strafbaar feit. Art. 47 Sr zegt ons dat ook mensen die zelf niet alle bestanddelen van een delictsomschrijving hebben vervuld, toch als dader kunnen worden bestraft. We kennen namelijk verschillende ‘soorten’ daders:

• De medepleger: hier gaat het om daders die nauw en bewust samenwerken, er is een zekere mate van gelijkwaardigheid.
• De doen pleger: het gaat hier om een dader die het bedrijf regisseert, maar het zelf niet uitvoert (hij gebruikt hiervoor iemand anders).
• De uitlokker: een uitlokker brengt een ander op de gedachte een strafbaar feit te plegen door middel van de door in art. 47 Sr genoemde middelen.

Tot slot hebben we de medeplichtige. Door zijn ondergeschikte rol, wordt hij strikt genomen niet als een ‘echte’ dader gezien. Toch stellen we zijn ondergeschikte rol niet op prijs, waardoor we ook deze vorm strafbaar hebben gesteld.

Voor minderjarige verdachten geldt in geval van deze deelnemingsvormen hetzelfde strafmaximum als voor de dader die alleen en zelfstandig een strafbaar feit pleegt.

Wat zijn strafuitsluitingsgronden?

Iemand kan, ondank het gepleegde feit, een beroep doen op een strafuitsluitingsgrond. Dit betekent dat de dader het strafbare feit heeft gepleegd, maar dat een in de wet genoemde reden de strafbaarheid van de dader opheft. We kennen in het strafrecht twee soorten strafuitsluitingsgronden:

1. Rechtvaardigingsgronden: deze heffen de strafbaarheid van de daad op. Als er een rechtvaardigheidsgrond is, is wat je hebt gedaan toch niet strafbaar. Bijvoorbeeld als je iemand anders zijn raam hebt ingegooid om een kind uit een brandend huis te redden. Voor die daad word je niet gestraft.
2. Schulduitsluitingsgronden: deze heffen de strafbaarheid van de dader op. Wat je hebt gedaan is nog steeds strafbaar, maar als er een schulduitsluitingsgrond is word jij er niet voor gestraft. Als je tijdens een psychose iemand aanviel bijvoorbeeld. De daad van mishandeling blijft strafbaar, maar jij word er niet voor gestraft.

Welke rechtvaardigingsgronden zijn er?

We kennen een aantal verschillende rechtvaardigingsgronden:

• Overmacht in de zin van noodtoestand (art. 40 Sr): hier gaat het om een conflict van plichten. Hij moet een keuze maken tussen een wettelijke plicht en een ‘hogere’ maatschappelijk plicht.
• Noodweer (art. 41 Sr): het gaat hier om een zelfverdediging tegen de aanval van een ander.
• Wettelijk voorschrift (art. 42 Sr): het kan voorkomen, al is het zelden, dat met het naleven van het ene wettelijke voorschrift een ander wettelijk voorschrift wordt overtreden. Is dit het geval, dan ben je niet strafbaar.
• Bevoegd gegeven ambtelijk bevel (art. 43 Sr): het opvolgen van een bevoegd ambtelijk bevel waardoor een strafbaar feit wordt gepleegd, is niet strafbaar.

Welke schulduitsluitingsgronden zijn er?

We kennen ook een aantal schulduitsluitingsgronden:

• Psychische overmacht (art. 40 Sr): hier wordt er van buitenaf zo veel druk op de dader uitgeoefend, dat hij daardoor een strafbaar feit pleegt. Toch kunnen we hem door die uitgeoefende druk niet kwalijk nemen.
• Noodweerexces (art. 41 lid 2 Sr): kiest men bij de zelfverdediging voor een vergaande vorm van verdediging, dan biedt een beroep op noodweerexces een uitkomst.
• Onbevoegd gegeven ambtelijk bevel (art. 43 lid 2 Sr): als er een strafbaar feit wordt gepleegd omdat er een onbevoegd ambtelijk bevel werd opgevolgd, dan is hij niet strafbaar als hij ervan uit mocht gaan dat het bevel bevoegd was.
• Ontoerekenbaarheid (art. 39 Sr): het gaat in dit geval om een dader dat op het moment van de daad geestelijk zo in de war was, dat hij niet aansprakelijk kan worden gesteld. Psychiaters stellen dit vast. Als de dader volledig ontoerekenbaar is, dan wordt hij niet gestraft. De meerderjarige dader wordt meestal een terbeschikkingstelling (tbs) opgelegd. Aan jeugdige daders kan een PIJ-maatregel worden opgelegd (PIJ staat voor de ‘plaatsing in een inrichting voor jeugdigen’, daarover later meer).