De overheid mag zich in principe niet bemoeien met de wijze waarop ouders hun kinderen opvoeden. Deze mate van vrijheid is echter niet onbeperkt. Zo moeten ouders zich wel houden aan wettelijke regels. De overheid kan ingrijpen als de lichamelijke of geestelijke ontwikkeling van de jeugdige wordt bedreigd. De wet heeft hiervoor twee maatregelen ontworpen:

1. De ondertoezichtstelling.
2. De beëindiging van het gezag.

Voorts bestaan er ook tijdelijke maatregelen, zoals de voorlopige ondertoezichtstelling en de voorlopige voogdij. De genoemde maatregelen, noemen we de kinderbeschermingsmaatregelen.

Wat zijn de drie voorwaarden voor kinderbeschermingsmaatregelen?

Zoals reeds vermeld, mag de overheid pas ingrijpen als dit ‘echt niet anders kan’. Dit is in jurisprudentie verder uitgewerkt in drie voorwaarden die gelden voor iedere kinderbeschermingsmaatregel:

1. Laatste middel: dit uitgangspunt is opgenomen in de wet. Een dergelijke maatregel mag alleen worden opgelegd indien vrijwillige hulpverlening niet helpt.
2. Zo licht mogelijk: de maatregel moet zo min mogelijk ingrijpen in de bestaande gezinsverhoudingen.
3. Belang van de jeugdige: een maatregel mag alleen worden toegepast als het noodzakelijk is om de belangen van de jeugdige te beschermen. Ook dit punt is opgenomen in de wet.

Deze uitgangspunten zijn verder ontwikkeld in de jurisprudentie. Een kinderbeschermingsmaatregel geldt overigens voor alle jeugdigen die verblijven in Nederland. Het maakt dus niet uit of ze de Nederlandse nationaliteit hebben.

Wat doet de Raad voor de Kinderbescherming?

De Raad voor de Kinderbescherming (hierna: ‘de Raad’), speelt een cruciale rol bij het voorbereiden en het in gang zetten van een kinderbeschermingsmaatregel. De Raad is een overheidsinstelling en beschermt de belangen van zowel alle minderjarigen die in Nederland verblijven, als Nederlandse minderjarigen in het buitenland. 

Wat de Raad doet is afhankelijk van meldingen. Als de Raad een melding krijgt, beoordelen zij de situatie en kijken ze of er een onderzoek moet worden gestart. Een raadsonderzoeker verzamelt informatie, dat vervolgens wordt vastgelegd in een onderzoeksrapport. Op basis van dit rapport, wordt besloten of de Raad bij de rechter een verzoek om een kinderbeschermingsmaatregel zal indienen. Het is de rechter die uiteindelijk beslist of er een maatregel moet worden opgelegd.

Wat is de ondertoezichtstelling?

De ondertoezichtstelling (OTS) is de ‘lichtste’ van de twee kinderbeschermingsmaatregelen en is geregeld in art. 1:255 BW en verder. Het gezag wordt de ouders namelijk niet ontnomen. Het gezag wordt echter wel beperkt, nu ze begeleid worden door een gezinsvoogd die tevens werkzaam is bij een gecertificeerde instelling. De OTS is gedwongen. De ouders en de jeugdige hebben dus geen keus.  Let op: bij een OTS worden niet de ouders maar de jeugdige onder toezicht gesteld.

Wat zijn de gronden voor de OTS?

Naast de drie algemene uitgangspunten, gelden er voor de OTS nog specifieke voorwaarden alvorens het kan worden opgelegd. Art. 1:255 BW geeft aan in welke gevallen een OTS kan worden uitgesproken. Kort gezegd moet het gaan om de volgende drie voorwaarden:

1. De minderjarige groeit zodanig op dat hij in zijn ontwikkeling ernstig wordt bedreig.
2. Vrijwillige hulp wordt onvoldoende geaccepteerd.
3. Wel mag worden verwacht dat de ouders binnen een redelijke termijn weer in staat zijn om zelf zonder gedwongen hulp het gezag uit te oefenen.

Er zijn een aantal belangrijke rechterlijke uitspraken gedaan over de tweede voorwaarde. Zo is de verklaring voor aanvaarding van de hulp door de ouders onvoldoende om een OTS te voorkomen. Het gaat niet alleen om de bereidheid, maar ook om het feitelijk accepteren en benutten van de zorg. Ouders hoeven ook niet elke vorm van hulp te accepteren, het moet namelijk wel passende hulp zijn.

Voorwaarde drie benadrukt de tijdelijke aard van de maatregel. Wat een aanvaardbare termijn is, hangt af van de leeftijd van de jeugdige en de omstandigheden.

Hoe verloopt de procedure van de OTS?

De rechter doet uitspraak omtrent de OTS naar aanleiding van het ingediende verzoekschrift. Dit verzoekschrift kan worden ingediend door de mensen genoemd in art. 1:255 lid 2 BW.

Een verzoek wordt altijd in een rechtszitting behandeld. De betrokkenen krijgen tijdens de mondelinge behandeling van het verzoek de gelegenheid om hun mening kenbaar te maken. De uitspraak van de rechter moet duidelijk maken of de jeugdige onder toezicht wordt gesteld. Voorts maakt de rechter duidelijk welke concrete bedreigingen van de ontwikkeling aanleiding heeft gegeven voor de OTS. Ook hoe lang de OTS gaat duren wordt vermeld in de uitspraak (zie art. 1:255 lid 5 BW). De rechter is gebonden aan een maximum van een jaar. De rechter kan, indien de situatie niet verandert, de OTS telkens met een jaar verlengen (art. 1:260 BW). Voor de verlenging gelden dezelfde gronden als voor de OTS zelf.

In crisissituaties is het niet altijd mogelijk om deze procedure te doorlopen. Daarom kan in geval van een ernstig vermoeden dat de jeugdige in zijn ontwikkeling wordt bedreigd alvast een voorlopige OTS (VTOS) worden uitgesproken (art. 1:257 BW). Er geldt een maximumtermijn van drie maanden. Na die drie maanden, vervalt de VTOS. In die tussentijd moet er dus een rechterlijke uitspraak zijn over de ‘gewone’ OTS. Tijdens een dergelijke crisissituatie, mag de rechter een VTOS opleggen zonder dat hij de ouders of belanghebbenden heeft gehoord. De rechter moet wel binnen 14 dagen na de uitspraak de belanghebbenden horen (art. 809 lid 3 Rv).

Hoe wordt de OTS uitgevoerd en wat is het doel?

De OTS wordt uitgevoerd door een gecertificeerde instelling waarmee de gemeente van de woonplaats van de jeugdige een contract heeft gesloten. Deze instelling wijst een van de medewerkers aan als gezinsvoogd. Deze voogd bekijkt met de ouders en de jeugdige welke hulp nodig is en biedt ouders en de jeugdige de gelegenheid om een familiegroepsplan te maken. Hierin moet staan wat er door wie moet worden gedaan om de in de rechterlijke uitspraak genoemde bedreigingen in de ontwikkeling te verbeteren. Dit is dan ook meteen een van de doelen van OTS: het wegnemen van de bedreigingen in de ontwikkeling van de jeugdige. Ook zijn de inspanningen gericht op het weer in staat stellen van de ouders om hun opvoedingstaken zonder gedwongen hulp uit te voeren (zie ook artikel 1:262 BW).

Verlenging van de OTS kan worden aangevraagd door de gecertificeerde instelling, de ouder (met of zonder gezag), de pleegouder, de Raad en het OM.

Bij de uitvoering van de OTS heeft de Raad een toetsende taak (art. 1:265 lid 1 BW). De Raad moet dus op de hoogte worden gesteld van de belangrijke beslissingen die de gecertificeerde instelling neemt.

Wat is de schriftelijke aanwijzing en hoe verloopt de procedure?

Als de ouders en de jeugdige zich onvoldoende aantrekken van de begeleiding van de gezinsvoogd, dan kan er een schriftelijke aanwijzing worden gegeven door de gecertificeerde instelling over de verzorging en opvoeding van de jeugdige (art. 1:263 BW). Er gelden echter twee beperkingen voor een schriftelijke aanwijzing:

1. Een schriftelijke aanwijzing mag uitsluitend gaan over de verzorging en opvoeding van de jeugdige.
2. Een schriftelijke aanwijzing kan zich alleen richten tot de jeugdige en tot de ouder die het gezag uitoefent.

Voordat het tot een schriftelijke aanwijzing komt, moet de gezinsvoogd een aantal pogingen hebben gedaan om de ouder en de jeugdige tot ander gedrag te bewegen. Als dit niet succesvol is, kan de gezinsvoogd aankondigen dat zijn instelling met een schriftelijke aanwijzing komt. Hij moet dan uitleggen wat dit inhoudt en wat de gevolgen zijn. Ouders en jeugdigen zijn verplicht een dergelijke aanwijzing op te volgen. Doen zij dit niet, dan kan de instelling de kinderrechter verzoeken de aanwijzing te bekrachtigen. Het gevolg is dat de aanwijzing de vorm heeft van een rechterlijke uitspraak.

Is de ouder met gezag of de jeugdige vanaf 12 jaar het niet eens met de aanwijzing, dan kan het de kinderrechter verzoeken om de aanwijzing (geheel of gedeeltelijk) vervallen te verklaren (art. 1:264 BW). Het kan ook voorkomen dat de ouder en/ of de jeugdige vanaf 12 jaar vindt dat de eerder opgelegde aanwijzing niet meer nodig wordt geacht, nu de situatie is verbeterd. Ze kunnen dan de gecertificeerde instelling verzoeken om de aanwijzing in te trekken, art. 1:265 BW. Indien de instelling dit weigert, kunnen ze binnen twee weken de kinderrechter verzoeken om de aanwijzing in te trekken.

Wat is de uithuisplaatsing?

Tijdens de OTS kan de jeugdige thuis blijven wonen, soms is dit echter niet haalbaar. Wil de instelling een jeugdige dag en nacht uit huis plaatsen, dan moet er een verzoek worden gedaan aan de kinderrechter voor een machtiging tot de uithuisplaatsing (art. 1:265a BW). Voor een uithuisplaatsing voor slechts een dag, is er geen machtiging van de rechter vereist. Er zijn twee gronden voor een uithuisplaatsing, deze worden benoemd in art. 1:265b BW. Ten eerste kan de uithuisplaatsing noodzakelijk zijn in het belang van de verzorging en opvoeding van de jeugdige. Ten tweede kan het dat de uithuisplaatsing noodzakelijk is in verband met een onderzoek naar de geestelijke of lichamelijke gezondheidstoestand van de jeugdige.

Is de machtiging eenmaal gegeven door de rechter, dan beslist de instelling wanneer de uithuisplaatsing plaatsvindt. Deze machtiging vervalt als de instelling haar gedurende drie maanden niet gebruikt (art. 1:265c lid 3 BW). Tijdens de uithuisplaatsing is het mogelijk dat de instelling het contact tussen ouder en kind beperkt (dit geldt dan als een aanwijzing). De ouder moet zich hieraan houden, art. 1:265f BW. Een machtiging tot uithuisplaatsing wordt afgegeven voor maximaal een jaar, met telkens de mogelijkheid van verlenging. De instelling moet, indien zij verlenging wenst, zich wenden tot de kinderrechter met een verzoekschrift. Het verzoekschrift moet gronden bevatten dat vermeld dat een uithuisplaatsing nog steeds noodzakelijk is. Zie de volgende relevante artikelen: art. 1:265c, 265d, 265j en 259 BW.

Hoe werkt gedeeltelijke overname van het gezag?

Vindt er een uithuisplaatsing plaats tijdens de OTS, dan kan het gezag van de ouder(s) gedeeltelijk overgeheveld worden naar de instelling. Deze overname van het gezag is alleen mogelijk voor de duur van de uithuisplaatsing. Dit wordt gedaan indien het noodzakelijk is voor een goede uitvoering van de OTS. Het is belangrijk om te melden dat dit alleen door de rechter kan worden gedaan, indien de ouders op de volgende belangrijke punten hun medewerking weigeren waardoor de OTS vastloopt (art. 1:265e BW):

• Het geven van toestemming voor een medisch onderzoek of een medische behandeling (dit gaat over het nodig hebben van een medische behandeling in algemene zin.
• Het inschrijven van een leerling voor een school of opleiding.
• Het aanvragen van een paspoort.

Kan er tijdens de OTS een medische behandeling plaatsvinden tegen de wens van de ouders?

In principe kan een jeugdige tot 12 jaar, niet medisch behandeld worden zonder toestemming van zijn beide gezaghebbende ouders. Indien er dringend medisch moet worden ingegrepen en de ouders geven hier geen toestemming voor, kan de OTS helpen. Op het moment dat de OTS in werking is, kan de instelling de rechter verzoeken om vervangende toestemming. Indien de rechter hiermee instemt, kan de behandeling zijn doorgang vinden (art. 1:265h BW). Voor jeugdigen ouder dan 12 jaar is OTS hiervoor niet nodig.

Wat houden de informatieplicht en het meldrecht aan de gezinsvoogd in?

In artikel 7.3.11 lid 4 van de Jeugdwet is de informatieplicht en meldrecht geregeld. Het gaat om het delen van informatie aan de gezinsvoogd door iedere professional die over informatie beschikt dat van belang kan zijn voor de uitvoering van de OTS. Deze plicht en recht ten opzichte van de gezinsvoogd gelden niet alleen voor informatie van de jeugdige, maar ook voor informatie over gezinsleden. Dit is alleen zo, indien de informatie van belang is voor de uitvoering van de OTS.

Welke rechtsbescherming hebben ouders en de jeugdige zelf bij OTS?

De ouders en jeugdigen staan niet met lege handen ten opzichte van de gecertificeerde instelling die de maatregel uitvoert. Er wordt door de wet rechtsbescherming geboden in allerlei vormen. Jeugdigen vanaf 12 jaar kunnen overigens ook gebruikmaken van deze rechten. De mogelijkheden die de ouders en jeugdigen vanaf 12 jaar hebben zijn:

• Vervanging van de gezinsvoogd.
• Vervanging van de gecertificeerde instelling (art. 1:259 BW).
• Vervallenverklaring of intrekking van een schriftelijke aanwijzing (art. 1:264 en 1:265 BW).
• Opheffing van de OTS (1:261 lid 2 BW).
• Beëindiging uithuisplaatsing (art. 1:265d BW).
• Algemene geschillenregeling (art. 1:262b BW). Dit is overigens wel een laatste optie, zie hierover uitgebreid ECLI:NL:RBROT:2015:4340. De algemene geschillenregeling geldt niet voor gedragingen van de (gezinsvoogd van de) gecertificeerde instelling waarover een klacht kan worden ingediend bij de klachtencommissie.