Wat betekent de scheiding van de ouders voor de jeugdige? - Hoofdstuk 4

In dit hoofdstuk worden de juridische gevolgen van een scheiding voor de jeugdige besproken. "Scheiden" wordt ruim opgevat. Het gaat om echtscheiding, maar ook om beëindiging van geregistreerd partnerschap en van samenwonen. Jaarlijks zijn er zo'n 50.000 kinderen betrokken bij het uit elkaar gaan van hun ouders.

Hoe zit de echtscheidingsprocedure in elkaar?

We spreken van een echtscheiding als het huwelijk wordt ontbonden. Er is voor deze procedure altijd een rechterlijke uitspraak vereist. De procedure wordt gestart op het moment van de indiening van een verzoekschrift bij de rechtbank. Hiervoor is een advocaat nodig. Bij de scheidingsprocedure worden er regels getroffen omtrent de gevolgen van de scheiding en eventuele nevenvoorzieningen. Wettelijke regels over de scheiding kun je vinden in het BW vanaf art. 1:149 en in het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering (Rv), vanaf art. 814. 

Welke verschillende echtscheidingsprocedures zijn er mogelijk?

Wil men een echtscheiding bewerkstelligen, dan kan die route via twee wegen bewandeld worden:

1. Door het indienen van een gezamenlijk verzoekschrift.
2. Door het indienen van een verzoekschrift door een van de echtgenoten.

Echtgenoten kunnen gezamenlijk, via een advocaat, een verzoekschrift indienen bij de rechtbank. Dit gebeurt in het geval dat beide echtgenoten het eens zijn over de gevolgen. Ze voegen aan dit verzoekschrift vaak een convenant (overeenkomst) toe. In een dergelijk geval, wordt de rechterlijke uitspraak niet een vonnis, maar een beschikking genoemd.

Ook kan een verzoekschrift worden ingediend door één der echtgenoten als zij het over bepaalde zaken niet eens zijn. Er volgt dan een mondelinge behandeling ter zitting. De rechter beslist dan over de ontbinding van het huwelijk en eventuele nevenvoorzieningen.

Waar is mediation goed voor?

Mediation of bemiddeling kan worden toegepast alvorens een verzoekschrift wordt ingediend. Deze bemiddeling kan ertoe leiden dat er overeenstemming wordt bereikt over bepaalde regels en afspraken.

Sinds 2019 loopt het uitvoeringsprogramma Scheiden zonder schade. Dit is een programma waarmee wordt geprobeerd het aantal conflictscheidingen of vechtscheidingen te verminderen. Vechtscheidingen hebben namelijk een groot effect op de kinderen. Er wordt geprobeerd om de procedure zo snel mogelijk af te ronden en conflicten via mediation op te lossen.

Hoe zit de beëindiging van het geregistreerd partnerschap in elkaar?

Ook het geregistreerd partnerschap kan op twee verschillende manieren worden beëindigd:

1. Beëindiging door middel van een overeenkomst.
2. Beëindiging door een rechterlijke uitspraak.

De beëindiging door middel van een overeenkomst is van toepassing indien beide partners het eens zijn. Ze kunnen dan de beëindiging door een advocaat of notaris laten opstellen. Deze overeenkomst dient dan te worden ingeschreven in de registers van de burgerlijke stand (art. 1:80c BW). Er geldt nog wel een belangrijke voorwaarde voor deze manier van beëindiging: er mogen geen minderjarige kinderen in het spel zitten. Als er wel minderjarige kinderen aanwezig zijn, of als de partners het niet eens zijn over bepaalde zaken, dan volgt er een procedure. Deze procedure lijkt op de scheidingsprocedure (art. 1:80c BW).

Mensen die slechts samenwoonden maar niet getrouwd of geregistreerd partners waren, kunnen zonder tussenkomst van de rechter uit elkaar gaan. Pas als zij zelf een geschil krijgen en dit aan de rechter voorleggen, raakt deze bij de zaak betrokken.

Wat gebeurt er met het gezag na het einde van de relatie?

Als de ouders vóór de scheiding, de beëindiging van het geregistreerd partnerschap of het einde van de samenwoonrelatie gezamenlijk gezag hadden, dan wordt dit gezag gewoon voortgezet (art. 1:251 lid 2 BW). Zie ook nog art. 1:247 BW voor de omschrijving van het ouderlijk gezag.

Is er sprake van gezamenlijk gezag, dan dienen beide ouders een ouderschapsplan op te stellen (art. 1:247a BW en art. 815 Rv). Hierin moeten afspraken staan over de contactregeling, de manier waarop ouders elkaar informatie verschaffen over de opvoeding en de betaling over de kosten. Dit plan moet worden toegevoegd aan het verzoekschrift. Als het niet mogelijk is om tot een gezamenlijk ouderschapsplan te komen, moet een ouder om uitzondering vragen door gemotiveerd uit te leggen waarom het plan niet lukt. In dat geval wordt deze ouder gevraagd om zelf aan te geven hoe hij denkt dat het ouderschap na de scheiding vorm zal krijgen (art. 815 lid 5 Rv).

Wat gebeurt er bij een verschil van mening?

Het kan natuurlijk voorkomen dat ouders het niet eens kunnen worden over de manier en wijze waarop het gezag wordt uitgeoefend. Komen de ouders er niet uit, dan kan art. 1:253a BW een oplossing bieden. Het geeft namelijk twee mogelijkheden: (1) het voorleggen van het meningsverschil aan de rechter of (2) de rechter verzoeken om regels te treffen over de uitoefening van het gezag. Voordat een rechter uitspraak doet, onderzoekt hij eerst of de ouders echt niet zelf tot een oplossing kunnen komen.

Wat is de positie van de jeugdige bij scheiding?

De wet biedt de jeugdige een aantal manieren om zelf aan de rechter te vragen een beslissing te nemen (over bijvoorbeeld het gezag). Dit gebeurt door middel van een informele brief aan de rechtbank. Er is gekozen voor een gewone brief in plaats van een officieel verzoekschrift omdat het gaat om een minderjarige die dus eigenlijk alleen via zijn ouder of voogd zou kunnen procederen. De jeugdige dient hiervoor wel de leeftijd van 12 jaar te hebben bereikt (hierop zijn uitzonderingen mogelijk).

Ook tijdens een scheiding zijn de belangen van het kind in het geding, zeker bij een vechtscheiding. Dan kan er ook een bijzonder curator worden benoemd om de belangen van de jeugdige in het oog te houden en te behartigen (art. 1:250 BW). De bijzonder curator kan bijvoorbeeld helpen bij het opstellen van een ouderschapsplan of de jeugdige ondersteunen in het duidelijk maken van zijn wensen naar zijn ouders. Ook bij de informele brief kan de bijzonder curator helpen.

Hoe zit het omgangsrecht in elkaar?

Ieder kind heeft in beginsel recht op omgang met zijn ouders en degenen die in een nauwe persoonlijke betrekking tot hem staan. Ouders en degenen die in die betrekking tot de jeugdige staan, hebben dus ook een omgangsrecht. Voor de ouder zonder gezag is dit niet alleen een recht, maar ook een plicht (art. 1:377a BW). Voor de verwekker van het kind geldt dit recht niet vanzelfsprekend. Hij moet in een nauwe persoonlijke betrekking staan tot de moeder en/of zijn kind. De Hoge Raad stelt dat er moet worden gekeken naar de plannen rond de verwekking om een familieband aan te gaan met het kind (ECLI:NL:HR:2012:BX5798).

Hoe wordt een omgangsregeling gevormd?

Het is de bedoeling dat ouders zelf een omgangsregeling vaststellen. Pas wanneer zij er echt niet uitkomen, bepaalt de rechter de inhoud. Het omgangsrecht kan door de rechter worden uitgesloten indien er zwaarwegende redenen zijn om van het recht van omgang af te zien. In art. 1:377a lid 3 BW worden de redenen benoemd. Let wel op: de rechter kan dit recht slechts tijdelijk ontzeggen (art. 1:253a lid 2 BW). De ouder met gezag kan na een jaar of na gewijzigde omstandigheden, opnieuw een contactregeling verzoeken. De Hoge Raad heeft voorts duidelijk gemaakt dat de ontzegging van het recht op omgang bij de ouder zonder gezag, ook tijdelijk van aard is.

Een jeugdige vanaf 12 jaar kan ook via een informele rechtsgang de rechtbank verzoeken een omgangsregeling vast te stellen of te veranderen.

Ieder jaar worden er gemiddeld 14 ouders door de andere ouder gedood. Hier zijn gemiddeld 26 minderjarige kinderen per jaar bij betrokken. Sinds 2018 is er voor deze bijzondere situatie een specifieke regeling (art. 1:242a BW). De Raad voor de Kinderbescherming stelt bij een vermoeden dat een ouder de andere heeft gedood een onderzoek in naar wat er in het belang van het kind is. Op basis van dit onderzoek dient de Raad bij de kinderrechter een verzoek in voor een regeling van contact of juist geen contact. De rechter oordeelt hierover en benoemt een bijzonder curator om de belangen van het kind te behartigen (art. 1:250 lid 2 BW).

Wat gebeurt er als er problemen ontstaan bij de omgang?

Vaak werken ouders netjes mee aan de omgangsregeling. Maar wat kan er gebeuren als de betrokkenen niet meewerken? Er kan een dwangsom worden opgelegd of de ouder kan in uitzonderlijke gevallen worden gegijzeld. De rechter kan in zijn beschikking ook bepalen dat de politie kan meehelpen met het effectueren van de omgang. Is de relatie tussen de ouders zodanig verstoord, dat samenwerking niet (meer) mogelijk is, dan kan ‘omgangsbemiddeling’ worden ingezet. Het gaat dan om een hulpverlener die de ouders helpt bij de uitvoering van de regeling. De Hoge Raad heeft bepaald dat de rechter relatief ver kan gaan in de uitspraak over het opleggen van de omgangsbegeleiding. ‘Indien de ouder niet meewerkt aan een omgangsregeling, dan mag de rechter maatregelen opleggen om de ouder te bewegen tot naleving van zijn verplichtingen, waaronder begeleiding door een omgangshuis waarbij het omgangshuis de tijd, duur en frequentie van de omgang bepaalt’. Dit is niet in strijd met art. 8 EVRM (vgl. ECLI:NL:HR:2014:748, RvdW 2014/518).

Kan de omgangsregeling worden gewijzigd?

Er kan door de ouder(s) om een wijziging worden gevraagd (art. 1:377e BW). Dat kan alleen als de omstandigheden na de vorige uitspraak zijn gewijzigd of als de vaststelling van de vorige regeling was gebaseerd op foutieve of onvolledige gegevens.

Hebben de ouders recht op informatie en consultatie?

Een ouder met of zonder gezag heeft naast de omgang, ook recht op informatie over zijn kind. De gezaghebbende ouder is verplicht om de ander op de hoogte te stellen over belangrijke kwesties omtrent de opvoeding (art. 1:377b BW). Dit recht kan worden afgedwongen via de geschillenregeling (art. 1:253a lid 2 sub c of d BW).

Naast het recht op informatie, is er ook nog een consultatierecht. De ouder zonder gezag heeft het recht om advies te geven over beslissingen omtrent belangrijke zaken in de opvoeding. Als beide ouders gezamenlijk gezag hebben, is er geen sprake meer van het slechts inwinnen van informatie, ze moeten beiden tot een gezamenlijke beslissing komen.

Hebben beroepskrachten informatierecht?

Het informatierecht geldt niet alleen ten opzichte van de gezaghebbende ouder, maar ook ten opzichte van beroepskrachten die met het kind te maken hebben, art. 1:377c BW. De ouder zonder gezag heeft alleen recht op informatie van mensen die vanwege hun beroep met het kind te maken hebben (denk aan een leraar, pedagogisch medewerker of arts).

Wat is kinderalimentatie?

Er bestaat de plicht om als ouder financieel zorg te dragen (art. 1:404 BW). Dit geldt altijd, ook al is er geen sprake van gezag of omgang. Iedere ouder (dus ook de erkenner) is onderhoudsplichtig. De afspraken rondom de onderhoudsplicht, kunnen ouders zelf maken. Komen de ouders er niet uit, dan kan de rechter nadere regels stellen over de kinderalimentatie (art. 1:406 BW). De hoogte is afhankelijk van de inkomsten van beide ouders. Deze onderhoudsplicht loopt door tot het 21e jaar van de jeugdige (art. 1:359a BW). Voldoet een ouder niet aan zijn alimentatieplicht, dan kan de andere ouder het Landelijk Bureau Inning Onderhoudsbijdragen (LBIO) vragen het geld in te vorderen door bijvoorbeeld beslag te leggen.

Behalve kinderalimentatie, bestaat er ook nog de alimentatie voor de ex-echtgenoot of de ex-geregistreerde partner (art. 1:157 BW). Als de draagkracht van de ex-partner niet voldoende is om beide alimentaties te betalen, dan heeft de kinderalimentatie voorrang (art. 1:400 BW).