In dit hoofdstuk wordt de rechtspositie van de jeugdige besproken. Er wordt ingegaan op wat het voor de jeugdige betekent om handelingsonbekwaam te zijn, welke regels er gelden voor huwelijk en geregistreerd partnerschap, welke regels er gelden voor de woonplaats van de jeugdige en wat ouders kunnen doen als hun kind van huis is weggelopen, welke regels er gelden omtrent de naam van de jeugdige en tenslotte de aansprakelijkheid van de ouders voor schade die hun kind aanricht.

Wat is handelingsonbekwaamheid?

Je bent handelingsonbekwaam indien je niet zelfstandig kan optreden in het rechtsverkeer. Minderjarigen (tot 18 jaar) zijn handelingsonbekwaam, ze hebben dus voor het verrichten van rechtshandelingen hun ouders of voogd nodig (art. 1:234 BW). Verricht een jeugdige een rechtshandeling, dan is deze vernietigbaar (ook al doet hij een aankoop van zijn eigen geld). De handelingsonbekwaamheid kan tot onhandige situaties leiden (wanneer een minderjarige bijvoorbeeld eten of een trui koopt). Hiervoor biedt art. 1:234 lid 3 BW een oplossing: voor overeenkomsten waarvan we het normaal vinden dat een jeugdige van die leeftijd ze zonder zijn ouders sluit, is hij gewoon handelingsbekwaam. Het is soms lastig in te schatten welke rechtshandeling "normaal" is voor een bepaalde leeftijd. Daarom vragen veel handelaren bij schriftelijke bestellingen door minderjarigen een handtekening van de ouders om zeker te weten dat een aankoop niet later ongedaan wordt gemaakt door de ouders.

Wat is handlichting?

Het kan voorkomen dat een minderjarige een rol speelt in een (familie)bedrijf. Voor een dergelijke rol is de handelingsonbekwaamheid van een minderjarige niet handig. Voor zulke gevallen heeft de wet ook een oplossing geboden, zie art. 1:235 BW. Dit is de handlichting. De kantonrechter kan dan op verzoek van de jeugdige, hem voor bepaalde transacties, handelingsbekwaam achten. De handlichting wordt dan gepubliceerd in de Staatscourant en in twee dagbladen van de woonplaats van de jeugdige.

Kunnen minderjarigen trouwen of een geregistreerd partnerschap aangaan?

In tegenstelling tot een aantal regels die golden tot 2015, geldt er nu een absoluut verbod op een huwelijk met een minderjarige (art. 1:31 BW). Dit verbod is gericht op het voorkomen van huwelijksdwang. Ook een buitenlands huwelijk met een minderjarige, wordt in Nederland niet erkend. Voor een huwelijk moeten beide partners 18 jaar oud zijn en dan hebben zij ook geen toestemming meer nodig van hun ouders.

Art. 1:41a BW geeft een bepaling over huwelijken tussen neven en nichten. Een dergelijk huwelijk is niet verboden, maar beide aanstaande echtgenoten moeten bij de aangifte een beëdigde verklaring afleggen dat zij uit vrije wil het huwelijk aangaan. 

Deze bepalingen gelden ook voor een geregistreerd partnerschap.

Wat is de woonplaats van de jeugdige?

Ingevolge art. 1:10 BW bevindt de woonplaats van een natuurlijk persoon zich ‘te zijner woonstede’ of, bij gebreke daaraan, daar waar hij zijn werkelijk verblijf heeft. Met woonstede wordt bedoeld de woning waar men bestendig verblijft. Een minderjarige kan niet zelf zijn woonplaats bepalen. Voor hem geldt de afgeleide woonplaats: de woonplaats van degene die het gezag over hem uitoefent (art. 1:12 BW). Is er sprake van co-ouderschap (bijvoorbeeld na een scheiding), dan is het handig om als ouders in het ouderschapsplan, de juridische woonplaats van het kind vast te leggen.

Degene die het gezag uitoefent, kan ook de feitelijke verblijfplaats van zijn kind bepalen. Het kind kan bijvoorbeeld naar een pleeggezin worden geplaatst. Deze feitelijke verblijfplaats heeft echter geen invloed op de woonplaats van het kind.

Wat gebeurt er als de jeugdige wegloopt van huis?

Een jeugdige die wegloopt van huis, handelt in strijd met het gezag dat over hem wordt uitgeoefend omdat de gezaghebbers bepalen waar de jeugdige verblijft. De ouders kunnen de politie vragen het kind op te sporen, aan te houden en terug te geleiden. Dit heet een OAT-verzoek (Opsporing, Aanhouding en Teruggeleiding). 

Een kind helpen met weglopen of zich schuil houden voor ouders of de politie, is in principe strafbaar (art. 280 Sr). Maar zorgvuldige hulpverlening is niet strafbaar. Dat wil zeggen dat degene die een kind helpt, dit onmiddellijk moet melden bij de Raad voor de Kinderbescherming of bij de ouders

Wat zijn de regels omtrent de voor-en achternaam van de jeugdige?

De naam van de jeugdige dat door zijn ouder(s) wordt gekozen, wordt vastgelegd in het geboorteregister van de gemeente waar het kind geboren is (zie ook art. 1:4 BW). 

Van oudsher werd de achternaam doorgegeven door de vader. Alleen als er geen juridische vader was, kreeg de jeugdige de achternaam van zijn moeder. Inmiddels gelden voor de achternaam de volgende hoofdregels (art. 1:5 BW):

• Als een kind bij de geboorte een juridische vader én moeder heeft, mogen de ouders kiezen welke achternaam zij doorgeven.
• Als een kind bij de geboorte alleen een juridische vader heeft, krijgt het de achternaam van de moeder.
• Als een kind na zijn geboorte door een man wordt erkend, blijft het de naam van de moeder dragen, tenzij moeder en erkenner samen verklaren te kiezen voor de naam van de erkenner. Ditzelfde geldt voor de man die door gerechtelijke vaststelling van het vaderschap de juridische vader is geworden.

In 2021 is er een wetsvoorstel bij de Tweede Kamer ingediend om ouders beide achternamen aan hun kinderen te laten geven in een volgorde naar keuze. De keuze die bij het eerste kind gemaakt is, geldt vervolgens ook voor de andere kinderen bij diezelfde ouders. 

Kunnen de voor- en achternaam van de jeugdige gewijzigd worden?

De voornaam kan officieel gewijzigd worden. Er moet dan een verzoekschrift aan de rechtbank geschreven worden met uitleg waarom je je naam wilt veranderen. Omdat een minderjarige handelingsonbekwaam is, moet dit verzoek voor een minderjarige door de ouder of voogd worden ingediend. Het verzoekschrift kan de rechtbank accepteren. Er wordt dan een aantekening gemaakt in de geboorteakte. 

Het Besluit geslachtsnaamwijziging beschrijft in welke gevallen wijziging van de achternaam mogelijk is mogelijk is. Denk hierbij aan de situaties dat iemand een lachwekkende achternaam heeft waardoor hij gepest wordt of dat iemand door iemand anders (zoals een stiefvader) wordt opgevoed dan degene wiens naam hij draagt. Een verzoek tot naamswijziging van de achternaam wordt afgewezen indien deze niet in het belang van de jeugdige is, de naam van de jeugdige al eerder is gewijzigd of degene wiens naam de jeugdige wil dragen het hier niet mee eens is.

Beide ouders moeten het eens zijn met de naamswijziging van een kind tot 12 jaar, tenzij een ouder strafrechtelijk is veroordeeld vanwege misdrijven tegen het kind of hij amper in gezinsverband met het kind heeft geleegd. In deze gevallen heeft de ouder niks meer te zeggen over de naamswijziging van het kind.

Let op dat de naamswijziging geen gevolgen heeft voor ouderschap, gezag of omgang. 

Er gelden termijnen als men de naam van de jeugdige wil wijzigen in de naam van degene die hem feitelijk verzorgt. Als de jeugdige nog geen 12 jaar is, dan geldt de voorwaarde dat degene wiens naam de jeugdige gaat dragen, hem minstens vijf jaar heeft verzorgd. Is het kind ouder dan 12, dan is dit drie jaar.

Hoe zit de procedure van de naamswijziging in elkaar?

Wil er een naamswijziging plaatsvinden, dan moet er een verzoek worden gericht tot de koning(in). Feitelijk wordt dit verzoek behandeld door het ministerie van Justitie en Veiligheid. Je moet dan een bepaald bedrag betalen. Is dit bedrag betaald, dan zendt het ministerie het verzoekschrift naar de gemeente. De gemeente controleert vervolgens de gegevens die staan vermeld in het verzoekschrift.

Iedere gemeente heeft een Basisregistratie personen (BRP). Hierin staan alle inwoners van de gemeente geregistreerd. Naast deze BRP, heeft de gemeente ook registers van de burgerlijke stand (art. 1:18 BW). Hierin worden akten bewaard die worden opgemaakt van belangrijke familierechtelijke gebeurtenissen in de gemeente.

Zijn ouders aansprakelijk voor schade door hun kind?

De hoofdregel is dat ouders aansprakelijk zijn voor de schade die hun kind aanricht (art. 6:169 BW). De mate waarin ouders moeten instaan voor de aangerichte schade, verschilt per leeftijd van het kind. Is de jeugdige nog geen 14 jaar, dan moeten de ouders in alle gevallen de schade van hun kind vergoeden. Is het kind 14 of 15, dan zijn de ouders aansprakelijk, tenzij ze kunnen aantonen dat ze de schade niet konden voorkomen. Is het kind ouder dan 16 jaar, dan is alleen hij aansprakelijk voor de schade. De ouders kunnen dan dus niet aansprakelijk worden gesteld. Deze regels gelden ook voor de voogd.