Wie zijn de ouders van de jeugdige? - Hoofdstuk 2

Dit hoofdstuk gaat over het personen- en familierecht. Het betreft de juridische relaties tussen ouders en kinderen en tussen echtgenoten. Dit rechtsgebied beschrijft voornamelijk familierechtelijke relaties. Dit is een juridische relatie tussen gezins- of familieleden waaruit rechten en plichten ontstaan. We gaan ons in dit hoofdstuk concentreren op de familierechtelijke relatie tussen de jeugdige en zijn ouders, op afstamming dus.

Wie is de juridische moeder?

De wetgever stelt de bevalling centraal in het antwoord op de vraag wie de juridische moeder is (1:198 BW): moeder is de vrouw uit wie het kind geboren is.

Wat is het draagmoederschap?

Met het draagmoederschap bedoelen we dat een vrouw (draagmoeder) voor een andere vrouw (wensmoeder) een kind ter wereld brengt. Dit fenomeen kent het BW nog niet. Er zijn plannen gemaakt om dit in de toekomst te veranderen. De vraag of de gemaakte voorstellen worden goedgekeurd, is nog niet te voorzien. Voor nu is het zo dat een draagmoeder het moederschap niet kan ontkennen en daarmee van rechtswege de juridische moeder wordt. Via een omweg kan de rechtbank de relatie verbreken (zie de relevante artikelen, 1:203, 1:204, 1:227 en 1:228 BW).

Wie is de juridische vader?

De wet geeft een uitgebreid antwoord op de vraag wie de juridische vader is, zie art. 1:199 BW. De hoofdregel is dat de man juridisch gezien de vader is, indien hij gehuwd is of een geregistreerd partnerschap heeft met de vrouw die het kind ter wereld brengt. 

Hoe werkt ontkenning van het vaderschap?

De hoofdregel kan ertoe leiden dat een man de juridische vader wordt van een kind dat biologisch gezien niet van hem is. Hij kan dan een ontkenningsverzoek indienen bij de rechtbank (voorwaarde is wel dat er moet worden aangetoond met een DNA- of een bloedproef, dat het kind niet van hem is). Zie voor de ontkenning art. 1:200 en art. 1:201 BW.

Ontkenning kan niet plaatsvinden indien de man heeft ingestemd met kunstmatige inseminatie of als hij wist dat de vrouw zwanger was van een ander toen hij met haar trouwde/geregistreerd partnerschap aanging. Uitzondering hierop is als hij door de vrouw is bedrogen. Het kind heeft hier wel de mogelijkheid om het vaderschap te ontkennen.

Als een vrouw een kind ter wereld brengt binnen 306 dagen na het overlijden van haar man of partner, dan wordt de overleden man nog gezien als de juridische vader van het kind. Dit is zelfs zo als de vrouw inmiddels opnieuw getrouwd is. Men gaat er dan vanuit dat de bevruchting nog door de overleden man heeft plaatsgevonden (art. 1:201 BW).

Voor de biologische vader van een kind dat is geboren bij een vrouw die met een andere man is getrouwd, zijn er geen juridische middelen om het vaderschap van de echtgenoot te ontkennen. Dit heeft de Hoge Raad bepaald in 2021 (ECLI:NL:HR:2021:1851).

Hoe werkt erkenning?

Indien de jeugdige geen juridische vader heeft omdat de moeder geen formele relatie heeft, kan er erkenning plaatsvinden door een (andere) man (minstens 16 jaar), zie art. 1:203 BW e.v. Erkenning is alleen mogelijk indien er geen juridische vader is. Erkenning is slechts een juridische daad. Dit betekent dat bij erkenning, er niet wordt gezegd dat deze man de biologische vader is. Het schept slechts een familierechtelijke relatie tussen hem en de jeugdige.

Wil er erkenning kunnen plaatsvinden, dan moet de man bij de burgerlijke stand van de gemeente verklaren dat hij de juridische vader van de jeugdige wil zijn. Hiervan wordt een akte gemaakt, wat vervolgens wordt ingeschreven in de registers van de burgerlijke stand. Voor erkenning is voorts de toestemming van de moeder nodig (indien het een jeugdige betreft tot 16 jaar). Is het kind tussen de 12 en 16 jaar, dan is ook de toestemming van het kind zelf nodig. Is het kind ouder dan 16, dan is alleen de toestemming van de jeugdige nodig.

Indien toestemming door de moeder en/of jeugdige niet wordt gegeven (of de moeder inmiddels is overleden), dan kan de biologische vader de rechtbank om vervangende toestemming voor erkenning vragen (art. 1:204 lid 3 BW). De rechter zal dan toestemming geven voor de erkenning als hij denkt dat het de belangen van het kind én de verhouding tussen moeder en kind niet zal schaden. De rechtspraak laat zien dat deze toestemming meestal wordt gegeven als de man een relatie met de vrouw had toen zij zwanger werd en er geen geschiedenis van geweld tussen de man en de vrouw is. 

Ook de man of vrouw die spermadonor of eiceldonor is, kan toestemming voor erkenning vragen. Deze toestemming wordt dan slechts gegeven als er méér is dan alleen een donor-relatie (1:204 lid 3 BW). Hiervoor wordt gekeken naar de bedoelingen van de betrokkenen op het moment van het donorschap, of er toen de bedoeling was om een familieband te laten ontstaan tussen het kind en de donor (ECLI:NL:HR:2012:BX5798).

Erkenning is niet mogelijk in de gevallen genoemd in art. 1:204 BW:

• Door een man die vanwege te nauwe verwantschap geen huwelijk met de vrouw zou mogen sluiten. De broer, vader of zoon van de moeder kan haar kind nooit erkennen.
• Door een man die nog geen 16 is.
• Door een man die onder curatele staat en hiervoor geen toestemming heeft van de kantonrechter.
• Als de jeugdige al twee juridische ouders heeft.

Let op dat erkenning vaderschap doet ontstaan vanaf het moment van de erkenning en géén terugwerkende kracht heeft (art. 1:203 lid 2 BW). Word je pas als volwassene erkend, heb je juridisch gezien pas als volwassene een vader.

Kan de erkenning ongedaan worden gemaakt?

Een erkenning kan in twee gevallen ongedaan worden gemaakt. Dit kan als de erkenner niet de biologische vader blijkt te zijn door verzoek van het kind (art. 1:205 BW). Het kind wat ontdekt dat zijn erkenner niet zijn biologische vader is, kan dan een verzoek tot vernietiging van de erkenning doen binnen 3 jaar na de ontdekking of, als het kind bij de ontdekking nog minderjarig is, tot zijn 20ste jaar.

Erkenning (en de toestemming) is een rechtshandeling. Het Burgerlijk Wetboek bepaalt dat rechtshandelingen vernietigd kunnen worden als ze tot stand zijn gekomen door een wilsgebrek (art. 3:44 en art. 6:244 BW). Is er bij erkenning dus sprake van een wilsgebrek (door dwaling, bedrog, misbruik van omstandigheden of bedrog), dan kan er ook vernietiging plaatsvinden. Dit kan bijvoorbeeld het geval zijn geweest als de moeder en de man beide dachten dat de man de biologische vader was, maar dit niet zo was (dwaling) of de moeder de man heeft voorgelogen (bedrog).

Wat is de gerechtelijke vaststelling van het vaderschap?

Bij een erkenning, ontstaat er op vrijwillige basis een vader-kindrelatie. Bij een gerechtelijke vaststelling legt de rechter het juridisch vaderschap op aan de verwekker (of de man die heeft ingestemd met een daad van bevruchting), ongeacht de mening van de verwekker of laatstgenoemde man. Zie art. 1:207 BW e.v. Dit recht om de rechter te verzoeken vaderschap vast te stellen komt alleen toe aan de moeder en het kind (vanaf 12 jaar).

Wat is duo-ouderschap?

Het is sinds 1 april 2014 mogelijk als vrouw om de tweede juridische ouder (duo-ouder) te worden. De vrouw waarmee de moeder getrouwd is of geregistreerd partner van is, wordt hierdoor juridisch moeder van het kind. Ook de andere regels van erkenning die voor een man gelden, gelden ook voor een vrouw. Let op: een kind kan slechts twee juridische ouders hebben, niet meer. De man wiens sperma is gebruikt, kan dus juridisch geen ouder meer worden van het kind.

Hoe werkt adoptie?

Naast bovengenoemde manieren om juridisch vader of moeder te worden, kan juridisch ouderschap ook worden bereikt door adoptie (art. 1:227 BW). Bij adoptie worden de adoptiefouders door de rechterlijke uitspraak, de juridische ouders. Tegelijkertijd worden de juridische banden met de oorspronkelijke ouders verbroken. De relevante regels omtrent adoptie vindt men in het Burgerlijk Wetboek en in de Wet opneming buitenlandse kinderen ter adoptie. De adoptieprocedure bestaat achtereenvolgens uit de volgende stappen: gezinsonderzoek door de Raad voor de Kinderbescherming, voorlichtingscursus, beginseltoestemming en bemiddeling.

De voorwaarden van een adoptie staan in de artikelen 1:227 en 228 BW. Adoptie is alleen mogelijk als dit in het belang is van de jeugdige. Ook moet de jeugdige als hij 12 jaar of ouder is geen bezwaar hebben tegen de adoptie. Ook de biologische ouders moeten geen bezwaar hebben tegen de adoptie, maar zij kunnen door mishandeling of verwaarlozing hun vetorecht verliezen. De adoptiefouders moeten minstens 18 jaar zijn. Ook kunnen weer geen twee mensen die geen huwelijk met elkaar zouden kunnen sluiten vanwege hun nauwe familierelatie geen adoptieverzoeken indienen.

Er wordt van partneradoptie gesproken als de partner van de ouder de jeugdige adopteert (art. 1:1228 lid 1 sub f BW). Dit was voor de invoering van het duo-ouderschap de enige manier voor twee lesbische vrouwen om beide moeder te worden van het kind.

Het geadopteerde kind kan tussen de 20 en 23 jaar bij de rechtbank een verzoek indienen om de adoptie te herroepen, art. 1:231 BW. De familierechtelijke banden met de adoptiefouders houden op te bestaan, en in plaats daarvan komen de betrekkingen met de biologische ouders.

Wat zijn de gevolgen van het ouderschap?

Nu duidelijk is hoe het ouderschap kan ontstaan, moet nog worden ingegaan op wat het betekent om juridisch ouder te zijn. Juridische ouders hebben het gezag. Dit betekent kernachtig dat de ouders het kind mogen opvoeden en het zeggenschap hebben. Indien een juridische ouder niet het gezag heeft, kan het toch omgaan met zijn kind. Omgang betekent dat ouder en kind elkaar regelmatig mogen zien. Bovendien zijn de juridische ouders onderhoudsplichtig (art. 1:404 BW). Ook draagt de jeugdige de achternaam van de juridische ouders en is het erfgenaam. Op basis van de Rijkswet op het Nederlanderschap krijgt de jeugdige de Nederlandse nationaliteit indien een van de ouders ook Nederlands is.

Wat is de positie van de donor?

Sinds de Wet donorgegevens kunstmatige bevruchting van 2014 kan een eicel- of spermadonor niet meer anoniem blijven ten opzichte van de jeugdige die met diens zaad of eicel is verwerkt. Een jeugdige (vanaf 12) die weet of vermoedt dat hij door donorbevruchting is verwerkt, kan bij de Stichting Donorgegevens Kunstmatige Bevruchting informatie over de persoonlijke kenmerken van zijn donor opvragen. Alle ziekenhuizen zijn verplicht deze informatie door te geven aan de stichting. Vanaf 16 jaar kan iemand tevens een verzoek indienen om de identiteit van zijn donor bekend te maken. De stichting vraagt om instemming van de donor en als de donor niet instemt, moet een belangenafweging worden gemaakt. Het is dan aan de donor om duidelijk te maken waarom anonimiteit beter is. Ook als de donor overleden is of onvindbaar is, moet de stichting een belangenafweging maken. 

Meestal kan een jeugdige als hij dat wil dus wel de identiteit van zijn donor achterhalen. Hij moet dan wel weten of vermoeden dat hij met behulp van een donor is verwerkt.

Let op: deze wet geldt vanaf 2014 en alleen voor verwekkingen vanaf 2014. Wie vóór 2014 anoniem donor is geweest, mag anoniem blijven.