Een bijzondere samenwerking. Werken met tolken in de geestelijke gezondheidszorg - Bot - 2004

Een probleem waar hulpverleners en allochtone cliënten vaak tegenaan lopen, is de taalbarrière. Een oplossing hiervoor is het inschakelen van een tolk. Vooral in het begin van de behandeling is dit raadzaam, ook als de cliënt de Nederlandse taal redelijk beheerst. Dit omdat het van groot belang is dat feitelijke informatie correct wordt overgebracht, zodat een goede inschatting gemaakt kan worden van de problematiek. Misverstanden kunnen met een tolk zoveel mogelijk voorkomen worden.

In Nederland bestaat sinds de jaren 70 een organisatie voor tolken: het Tolk- en Vertaalcentrum Nederland (TVCN). De tolken die via deze organisatie ingehuurd worden zijn professioneel en hebben een beroepscode. In deze beroepscode zijn neutraliteit tegenover de gesprekspartners en een geheimhoudingsplicht vastgelegd. Er zijn ook specialismen voor het vak tolk, waaronder ggz-tolk.

Vertaalmachinemodel en interactief model

De auteur doet zelf onderzoek naar tolken in de ggz. Uit dit onderzoek worden twee samenwerkingsvormen met tolken naar voren gebracht: het vertaalmachinemodel en het interactieve model.

Het vertaalmachinemodel houdt in dat de tolk uitsluitend aanwezig is om de dingen die gezegd worden te vertalen. Verder is de tolk onpartijdig en mengt deze zich niet in het gesprek. Dit wordt ook wel omschreven als de rol van ‘non-person’. Gaandeweg is echter gebleken dat dit nauwelijks mogelijk is. In de communicatie met mensen oefent ieder individu een invloed uit; een tolk dus ook.

Het interactieve model houdt in dat de tolk actief deelneemt aan het gesprek. Er wordt erkend dat de tolk een invloed op het gesprek heeft, bijvoorbeeld door woordgebruik en persoonlijke uitstraling. Deze benadering omvat vier ‘deelnemers’ aan het gesprek: de therapeut, de cliënt, de tolk en de omgeving. De tolk heeft de taak om een accurate vertaling te geven, maar ook om zich te voegen naar de therapeutische context.

Aspecten van de modellen

Voor beide modellen worden vier kenmerken omschreven: regie van het gesprek, houding van de tolk, tolkvaardigheden en veiligheid van de patiënt.

In het vertaalmachinemodel is de regie volledig in handen van de therapeut. De houding van de tolk is onpartijdig en neutraal. Wat vaardigheden betreft gaat het uitsluitend om vertaalvaardigheden. Een accurate vertaling, samen met de geheimhoudingsplicht en neutraliteit, zijn hier de factoren die de veiligheid van de patiënt bepalen.

In het interactieve model ligt de regie nog steeds bij de therapeut, maar de tolk kan de taak krijgen om beurtwisselingen te bepalen. Het kan namelijk lastig zijn, als er in een onbekende taal gesproken wordt, om te bepalen wanneer iemand klaar is met praten. Hoewel er ook non-verbale signalen zoals blikrichting en gebaren gebruikt kunnen worden, kan een tolk helpen bij de beurtwisselingen.

De houding van de tolk is niet neutraal, maar empathisch en betrokken. Dit houdt bijvoorbeeld ook in dat de tolk deelneemt aan een sociaal gesprek dat voorafgaat aan het behandelingsgesprek. De vertaalvaardigheid blijft ook centraal staan, maar er kunnen verhelderende vragen door de tolk worden gesteld.

De veiligheid wordt bepaald door de samenwerking tussen hulpverlener, cliënt en tolk. Omdat deze samenwerking zo belangrijk is, wordt vaak voor een vaste tolk gekozen.

Samenwerking

Uit interviews met tolken en hulpverleners blijkt dat de samenwerking het beste verloopt wanneer zij beiden dezelfde strategie onderschrijven. Patiënten ervaren de behandeling dan ook het beste. Wel is het belangrijk dat de tolk en hulpverlener ieder hun eigen rol blijven vervullen en niet vervallen in ‘pairing’, zodat er niet een soort machtsfront van hulpverlener en tolk ontstaat waarbij de cliënt zich geïntimideerd voelt.

Het komt echter vaak voor dat tolk en therapeut niet van tevoren over hun strategie spreken. Hierdoor kunnen misverstanden ontstaan, wanneer de één vanuit het vertaalmachinemodel wil werken en de ander vanuit het interactieve model.

Tolkvaardigheden

De manier waarop de tolk vertaalt, moet zoveel mogelijk gelijk zijn aan wat de cliënt of hulpverlener zegt. Deze gelijkwaardigheid kan worden afgemeten aan drie aspecten: therapeutische kwaliteit, informatie en perspectief.

Therapeutische kwaliteit houdt in op wat voor manier een opmerking gemaakt wordt (geruststellend, confronterend, explorerend etc.). Informatie is de precieze inhoud van wat er gezegd wordt. Perspectief is de formulering van de zin in eerste, tweede of derde persoon.

Tolken worden opgeleid om letterlijk te vertalen wat de gesprekspartners zeggen. Dit betekent dat de tolk in hetzelfde perspectief vertaalt als de spreker, en er dus niet ‘hij/zij zegt…’ van maakt. In de praktijk blijkt dit ‘hij zegt’-perspectief echter vaak te worden gebruikt. Dit kan leiden tot verwarringen, zeker wanneer het inconsistent gebruikt wordt.

Andere verwarringen ontstaan wanneer de vertaling niet equivalent is op het gebied van informatie. Soms kan het nuttig zijn om dat wat een spreker gezegd heeft samen te vatten, maar op die manier kan er ook belangrijke informatie gemist worden. De therapeut kan dan niet ingaan op details die de cliënt noemt, simpelweg omdat de tolk ze niet vertaalt.

Wijzigingen en informatieverlies treden ook op als de tolk al wil beginnen met vertalen, terwijl de spreker nog niet klaar is. De spreker praat dan door, maar de tolk mist informatie door al te beginnen iets te vertalen. Mede hierom is het belangrijk dat er duidelijke tekenen voor beurtwisseling gegeven worden.

De tolk kan ook de therapeutische kwaliteit veranderen, door een confronterende opmerking bijvoorbeeld te vervormen. Dat wat de therapeut wil bereiken, wordt dan teniet gedaan door de tolk. Dit gebeurt vooral in wat ‘liberaal interactief’ genoemd wordt. In het liberaal interactieve model heeft de tolk veel invloed en werkt deze als een soort co-therapeut. Beter is een ‘restrictief interactief’ model, waarin de tolk wel invloed heeft door bijvoorbeeld verhelderende vragen te stellen en samen te werken met de therapeut voor beurtwisselingen, maar de regie duidelijk bij de therapeut ligt.

Conclusie

Het beste is dus niet een vertaalmachinemodel, maar de invloed van de tolk moet ook niet te groot worden. De primaire rol blijft het vertalen van wat de gesprekspartners zeggen, maar er moet ook gekeken worden naar subtiele interactieve processen die in het gesprek een rol spelen.