Inleiding

Zowel in Nederland als in België wordt detentie veelvuldig opgelegd en is de meest ingrijpende strafrechtelijke sanctie. In de afgelopen jaren is de nadruk te komen liggen op boetedoening en het reduceren van criminaliteit, in plaats van resocialisatie.

Nederland is jarenlang terughoudend geweest in het opleggen van gevangenisstraffen en kenmerkend waren de humane detentie-omstandigheden, korte straffen en nadruk op resocialisatie. Er werden vanaf de jaren tachtig vele cellen bijgebouwd en tot 2005 steeg de gevangenisbevolking. Vanaf 2005 daalde de gevangenisbevolking, en in 2012 waren er ongeveer 11.000 gevangenen.

In België steeg de gevangenisbevolking ook sinds de jaren tachtig, maar hier bleef de stijging doorzetten. Verklaringen zijn onder andere de toenemende duur van de voorlopige hechtenis, langere detentieduur en een stijging van het aantal geïnterneerden. Ondanks maatregelen zoals elektronisch toezicht, kreeg België de toename van het aantal gevangenen niet onder controle. Ondanks officiële doelstellingen van re-integratie, is het werken aan re-integratie en herstel vanuit Belgische gevangenissen moeizaam. Vergelding en neutralisatie blijven belangrijke kenmerken van deze sanctie.

Detentie

Het brede begrip 'detentie' omvat een aantal vrijheidsbenemende straffen en maatregelen die opgelegd kunnen worden aan diverse personen. Onderzoek naar leven in detentie heeft zich in eerste instantie gericht op de sociale organisatie binnen gevangenissen en de gevangenis als 'totale institutie'. Het deprivatiemodel stelt dat de kenmerken en ontberingen van het verblijf in een gesloten penitentiaire inrichting verklarend zijn voor de manier waarop gevangenen omgaan met vrijheidsbeneming. Het importmodel stelt dat de manier waarop gevangenen zich aanpassen aan het detentieleven te maken heeft met eigenschappen, levenservaringen, criminele voorgeschiedenis, subcultuur en normen en waarden van buitenaf. Sinds de jaren zeventig worden deze twee modellen geïntegreerd om levensstijlen van gevangen te verklaren.

Baanbrekende onderzoeken naar detentiebeleving zijn gedaan door Rijksen (1958) en Moerings e.a. (2008), waaruit bleek dat gedetineerden ontevreden waren over resocialisatie, arbeid en het medisch personeel. Liebling (2004) onderzocht het morele klimaat (kwaliteit van het leven in gevangenissen) met het instrument MQPL: Measuring the Quality of Prison Life) in Europa. Sinds 2003 wordt in Nederland een landelijke gedetineerden survey gehouden, waarbij over het algemeen relatief positief geoordeeld wordt. België kent een systematische landelijke gedetineerden survey niet, maar het morele klimaat is wel in kaart gebracht door middel van de MQPL. Uit Nederlands onderzoek blijkt dat importkenmerken en deprivatiekenmerken samenhangen met psychische problemen bij gedetineerden. Samenvattend: import- en deprivatiekenmerken hangen samen met de wijze waarop gedetineerden zich aanpassen aan het detentieleven.

Onderzoek naar specifieke groepen gedetineerden (zoals vreemdelingen, vrouwen, ouderen, verstandelijk beperkten) toont aan dat subgroepen specifieke behoeften hebben en specifieke problemen en 'pains of imprisonment' beleven. Gedetineerden zonder verblijfsrecht zijn nog een nauwelijks onderzochte groep gedetineerden. Onderzoek toont aan dat deze groep over het algemeen dezelfde deprivaties ervaart als gedetineerden met verblijfsrecht, maar dat onzekerheid over uitzetting, communicatieproblemen en een groter sociaal isolement een grote rol spelen bij de detentiepijn.

Onderzoek naar ervaringen van gevangenispersoneel is nog redelijk schaars. De Dienst Justitiële Inrichtingen houdt tegenwoordig regelmatig surveys onder gevangenismedewerkers. Het personeel oordeelt redelijk positief over informatie en communicatie, werkinhoud, veiligheid en leiderschap. Stressvolle aspecten zijn agressie, geweld en ongewenste omgangsvormen door collega's en leidinggevenden. In België is een onderzoek naar werktevredenheid uitgevoerd door Verhaeghe (1994) en een recentere etnografische studie door van Tournel (2013), die een jaar meeliep met penitentiaire beambten. Van Tournel spreekt van detentieschade bij deze beambten, doordat zij hun werk ervaren als emotioneel veeleisend, moeilijk en potentieel gevaarlijk.

De gevangeniscultuur omvat aspecten van macht en status (afhankelijk van het gepleegde delict, persoonskenmerken, financiële situatie en gedrag tijdens detentie). Onderzoek van Beckmann concludeert dat de machtsstructuur binnen de bestudeerde Vlaamse mannengevangenis minder rigide en minder eenzijdig hegemonial is dan uit internationale publicaties blijkt. Het eerste Nederlandse onderzoek naar subcultuur in gevangenissen (Grapendaal, 1990) toonde aan dat onafhankelijkheid van gedetineerden, afstand ten opzichte van het personeel, exploitatie en uitbuiting van medegedetineerden kenmerkend waren voor de subcultuur.

Detentie effecten

Belangrijke strafdoelen van detentie zijn vergelding, minder criminaliteit door incapacitatie, afschrikking, resocialisatie. In hoeverre worden deze doelstellingen bereikt? Tot op heden is nog geen adequaat antwoord beschikbaar. Onderzoek naar effecten van vrijheidsstraffen is ingewikkeld en moeilijk te realiseren. Personen die vrijheidsstraf krijgen, hebben vaak al een grotere kans om te recidiveren, er bestaan verschillen voor detentie en experimentele studies zijn schaars. Nederlandse recidiveonderzoeken vertonen gebreken in onderzoeksdesign, zodat conclusies niet duidelijk zijn. Niet-experimentele onderzoeken leveren echter wel belangrijke informatie op. In een onderzoek van Van der Werff (1979) werd wel gebruik gemaakt van een natuurlijk experiment door de gratieverleningen door prinses Beatrix. Hieruit bleek dat korte vrijheidsstraffen geen preventie werking hadden. België heeft geen recidivestudies na het opleggen van een vrijheidsstraf, maar ander onderzoek toont wel aan dat wederopsluiting een krachtige indicator is voor de hoge recidive na een vrijheidsstraf bij deze groep gevangen.

Bestaand Nederlands en Belgisch onderzoek naar psychische gezondheid van ex-gedetineerden heeft zich vooral gericht op de situatie tijdens detentie. Er komt veel depressie, angststoornissen, persoonlijkheidsstoornissen, verslavingsproblematiek en zelfmoord voor, hetgeen in overeenstemming is met internationale literatuur.

Studies naar mogelijke effecten van detentie op de sociaal-economische positie (arbeidskansen, woon- en financiële situatie) tonen aan dat ex-gedetineerden vaak in ongunstige situaties verkeren, zoals schulden, lage/onafgemaakte opleidingen en dakloosheid. Werk, Woning en Wederhelft (3 W's) worden traditioneel gezien als belangrijke factoren voor het voorkomen van recidive. Onderzoek in het kader van het grootschalige Prison Project toont aan dat ex-gedetineerden met werk niet minder recidiveerden dan ex-gedetinteerden zonder werk. Werkstabiliteit (terugkeren naar oude werkgever) leidde wel tot minder recidive.

Sociale omgeving

Detentie heeft ook gevolgen voor de sociale omgeving van de gedetineerden. Er is een fysieke scheiding, beperking van contact mogelijkheden, gevolgen voor de financiële situatie en stigmatisering. Binnen de levensloopcriminologie heeft recent onderzoek aangetoond dat sociale steun belangrijk is voor het verminderen van recidive.

In Nederland is onderzoek naar partnerrelaties van gedetineerden schaars en beschrijvend van aard. Algemeen wordt verondersteld dat een periode in detentie zware gevolgen kan hebben op de partnerrelatie. Recenter onderzoek toont aan dat personen die in detentie gezeten hebben, een grotere kans hebben om te scheiden en een kleinere kans om te trouwen (Apel e.a., 2010).

In Nederland en België is ook weinig onderzoek gedaan naar de (mogelijke) gevolgen van detentie op leefomstandigheden en welzijn van familieleden. Onderzoek toont aan dat vrouwen diverse problemen ervaren tijdens de detentieperiode van mannelijke partners. Onderzoek naar kinderen van gedetineerden is nauwelijks beschikbaar. Beschrijvende studies tonen aan dat het zwaar kan zijn om kind van een gedetineerde te zijn. Samenvattend: detentie kan een ingrijpende ervaring zijn voor gezinnen van gedetineerden. Longitudinale studies zijn nodig om meer zicht hierop te krijgen; een eerste poging is gedaan in het kader van het Prison Project.

Discussie

Dit artikel tracht geen volledig beeld te geven van detentie in Nederland en België. Empirisch onderzoek is beperkt gebleven tot klassieke onderzoeksmethoden zoals de kwantitatieve surveys, kwalitatieve interviews en observaties. Empirisch onderzoek in België is tamelijk beperkt; cijfers over samenstelling van gevangenispopulatie zijn moeilijk te verkrijgen. Een aantal thema's waarover veel is gepubliceerd in België zijn buiten beschouwing van dit artikel gelaten, zoals rechten van gedetineerden. In België is veel openheid voor onderzoek, maar in Nederland heeft in vergelijking meer empirisch onderzoek naar detentie plaatsgevonden. Er is diversiteit in onderzoeksthema's en onderzoeksmethoden. In België wordt het merendeel van detentieonderzoek uitgevoerd door middel van kwalitatief onderzoek, hetgeen in Nederland minder goed ontwikkeld is dan kwantitatief onderzoek.

In België wordt volop geïnvesteerd in nieuwbouw van de gevangeniscapaciteit, waarmee de toename in de gevangenispopulatie niet langer problematisch lijkt te zijn. In Nederland is in de afgelopen decennia een soberder detentieregime ingevoerd, waarbij nog steeds oog is voor resocialisatie, maar er minder op resocialisatie gerichte activiteiten zijn. Een aantal bestaande gevangenissen worden gesloten. De veranderingen in beide landen zullen gevolgen hebben voor personeel en gedetineerden en het is belangrijk om inzicht te krijgen in deze ontwikkelingen en de (mogelijke) gevolgen.