Opvoedingsondersteuning in de multi-ethnische wijk - Ponzoni - Universiteit Utrecht

Opvoedingsondersteuning in de multi-ethnische wijk

Auteurs: Ponzoni en Distelbrink

De transformatie biedt gemeenten en aanbieders van zorg voor jeugd nieuwe uitdagingen en kansen: ouders en jeugd eerder bereiken, problemen kleiner proberen te houden en meer aansluiten bij de eigen kracht van ouders. De sociale wijkteams of jeugdteams die hiervoor in de gemeenten zijn ingericht, hebben de opdracht om de kracht van informele netwerken rondom gezinnen te benutten en versterken. Één van de belangrijke kansen in multi-etnische wijken om deze doelen te bereiken is samenwerking zoeken met informele werkers. Dit zijn vrijwilligers die – vaak binnen etnische gemeenschappen – thema’s bespreekbaar maken in groepsverband en individuele gezinnen ondersteunen bij opvoedvragen of -problemen (sleutelpersonen in migrantengemeenschappen). Formele werkers: betaalde krachten binnen jeugdvoorzieningen zoals opvoedadviseurs etc. Dit rapport maakt beter inzichtelijk voor professionele werkers binnen de wijkteams of jeugdteams hoe zij kunnen samenwerken. Professionals en gemeente krijgen door middel van deze handreiking een duidelijk beeld van de verschillende manieren om samenwerking met informele werkers vorm te geven en van de aandachtspunten hierbij.

In 2012 is er al onderzoek gedaan naar dit type samenwerking. Daar kwam uit dat voor een goede samenwerking een vruchtbare bodem nodig is. Die vruchtbare bodem vraagt dat informele en formele werkers elkaar kennen en tegenkomen, dat zij bewust worden van vooroordelen over elkaar en deze ontkrachten, dat zij meerwaarde zien in een samenwerking,  maar ook dat zij gezamenlijk een daadwerkelijke visie hierop uitwerken. Vaak wordt dit overgeslagen, waardoor de samenwerking stukloopt. Vrijwilligers werken vaak vanuit het perspectief van de pedagogische civil society (gezamenlijk thema’s bespreken, gezamenlijk verantwoordelijkheid ontwikkelen voor de opvoeding) à nadruk op onderlinge banden tussen burgers, terwijl professionals niet zelden het perspectief van toegankelijkheid hanteren: hoe kunnen wij ouders toeleiden naar ons aanbod? à nadruk op individuele kind/ouder. De informele werker wordt dan geacht om migranten door te sturen naar de formele werker.

In vervolg op dit onderzoek is Kennisplatform Integratie & Samenleving aan de hand van literatuur, interviews, studie van beleidsstukken en een tweedaagse interactieve onderzoekswerkplaats nagegaan welke vormen er zijn om de samenwerking productief en structureel te maken. Het project ging uit van de volgende vraag: Welke vormen van samenwerking tussen formele en informele werkers zijn denkbaar in het jeugdveld, welke rollen hebben de verschillende partijen daarbij en welke voorwaarden zijn er voor duurzame samenwerking?

De volgende conclusies zijn te trekken:

1. Er zijn vele vormen van samenwerking mogelijk. Zowel samenwerking waarbij informele werkers een brugfunctie vervullen naar het formele aanbod (‘over de drempel’), als samenwerking waarbij formele werkers informele werkers helpen om pedagogische gemeenschappen te versterken (‘de veilige ruimte’). Ook combinaties van vormen van samenwerking zijn mogelijk; samenwerking kan benut worden om het formele aanbod en professionals met expertise van informele werkers beter te laten aansluiten bij ouders en jeugd. Tegelijkertijd kunnen professionals informele werkers ondersteunen in de hulp die zij gemeenschappen en individuele ouders en jeugd bieden. Dit vergt een inzet vanuit andere rollen dan de rollen die professionals gewend zijn. Ook kan samenwerking in de vorm van onderlinge uitwisseling en het ondersteunen van initiatieven van ouders, betrekken van informele werkers bij hulptraject of wijkspecifieke problemen aanpakken.

2. Beide partijen (formeel en informeel) hebben specifieke kennis en toegang die voor de andere partij nuttig kunnen zijn om ouders beter te ondersteunen. Bij informele werkers zijn dit onder andere het vertrouwen dat zij van ouders genieten, de herkenbaarheid, taal, nabijheid en een gedeelde positie. Juist doordat zij niet deel uitmaken van het formele systeem, zijn ze soms in staat dichterbij te komen. Dit is een kracht die dreigt te verdwijnen als informeel wordt geïncorporeerd in formele organisaties. Formele werkers – professionals – hebben juist de professionele kennis die soms nodig is om problemen te kunnen oplossen, de macht om in te grijpen als het nodig is, de toegang tot andere hulp die mogelijk van belang is en de toegang tot kennis die van belang kan zijn. Op verschillende manieren kunnen dit soort rollen ten opzichte van elkaar worden ingezet. Samen kan ook worden gezocht naar nieuwe samenwerkingsvormen en rollen. Bijvoorbeeld vormen waarin deskundigheidsbevordering en advisering over en weer plaatsvindt tussen formele en informele werkers.

3. Om samenwerking duurzaam te maken is een breed draagvlak nodig: zowel binnen formele als informele organisaties. Steun van de gemeente is daarbij ook belangrijk. Het is ondersteunend als de samenwerking tussen formeel en informeel kan plaatsvinden binnen een daarbij aansluitend beleidskader. Een kader waarin wordt erkend dat algemeen beleid niet betekent dat er geen ruimte meer nodig is voor maatwerk, waarin samenwerking met informele werkers juist cruciaal kan zijn om alle ouders en jeugdigen te bereiken en te bedienen. De transformatiedoelen bieden er ruimte voor en vragen er om. De gemeente kan samenwerkingsverbanden faciliteren of ondersteunen, waarbij het belangrijk blijft om de informele en formele werkers zelf aan zet te laten: zij bepalen samen waar ze willen uitkomen, welke vorm de samenwerking idealiter zou hebben.

4. De onderzoekswerkplaats die in dit onderzoek als instrument is gebruikt, biedt kansen om een samenwerking een goede impuls te geven. Belangrijke kernelementen waren: elkaar beter leren kennen in een ‘veilige ruimte’, erkenning voor de kracht van de ander, het verder doordenken van rollen die beide partijen ten opzichte van elkaar en ten opzichte van ouders kunnen hebben. Voorts: het steeds hanteren van een onderscheid tussen samenwerking gericht op hulp aan individuele gezinnen en samenwerking gericht op het ondersteunen van groepsprocessen. Tot slot: het gezamenlijk uitwerken van een toekomstvisie in beeld en tekst, vertaald in concrete plannen voor de verduurzaming van samenwerking.

Als er eenmaal een basis is voor samenwerking, zijn er nog een aantal (organisatorische) voorwaarden voor succes. Uit de analyse van het materiaal van de onderzoekswerkplaats (met name de oefening ‘samenwerkingsboom’ en de gesprekken per gemeente) komen de volgende voorwaarden het meest prominent naar voren:

• Regelmatig overleg tussen formele en informele werkers, eventueel door middel van casus bespreking of thema bijeenkomsten.
• Financiële ruimte voor vrijwilligersvergoedingen of onkosten.
• Procesbegeleiding. De samenwerking moet in goede banen geleid worden door iemand die hier formeel verantwoordelijk voor is.
• Het onderscheid bewaken tussen formeel en informeel: Wanneer informele werkers een onderdeel worden van het formele veld, raakt een deel van de kracht van informeel verloren.
• Verwachtingen management: duidelijke afspraken maken.
• Elkaar ingang bieden in de eigen wereld: Elkaar uitnodigen op bijeenkomsten, toegang verlenen tot het eigen netwerk.
• Zichtbaar en bereikbaar blijven voor elkaar.
• De samenwerking managen vanuit een lange termijn visie.
• Samen evalueren

1. In het artikel van Ponzoni en Distelbrink (2016) wordt gesteld dat het ontbreken van een gedeelde visie op samenwerking een belangrijke reden is dat samenwerking tussen pedagogische professionals en informele (vrijwillige) werkers in de praktijk moeilijk tot stand komt. Dit heeft te maken met de verschillende perspectieven waar vanuit professionals en informele werkers kunnen kijken naar samenwerking: het ‘perspectief van de toegankelijkheid’ (dominant in het formele veld) en het ‘perspectief van de civil society’ (dominant in het informele veld). Leg uit wat deze perspectieven betekenen en hoe vanuit beide perspectieven naar preventieve opvoedondersteuning gekeken wordt.

Perspectief van toegankelijkheid: Migrantenouders worden onvoldoende bereikt door preventieve voorzieningen voor opvoedsteun. Informele werkers moeten ouders doorverwijzen naar formeel aanbod. Kijk op preventie: Het individuele kind/ouder/gezin moet terecht komen bij het bestaande aanbod.

Perspectief van civil society: Het belang van onderlinge ondersteuning en empowerment dat binnen migrantengemeenschappen kan ontstaan, dankzij het werk van informele werkers. Formele werkers moeten informele werkers ondersteunen in hun werk. Kijk op preventie: Nadruk op onderlinge banden, dat is een vorm van preventie.