Kernpunten van de theorie van Vranken

Vranken heeft een theorie over de casusgerichtheid van juristen, de onbepaaldheid van de feiten en het verhullend argumenteren. Juristen kijken met een juridische blik naar de feiten, dat is wat bedoeld wordt met de casusgerichtheid. De juristen proberen een casus op te lossen aan de hand van het recht. Vranken spreekt ook wel van de kunst om om te gaan met een casus. Dit is hetgeen wat je leert op de universiteit en de beroepsopleiding en is kenmerkend voor de werkwijze van juristen. Het verhullend argumenteren houdt in dat de motivering van de rechter een ingewikkelde juridische redenering bevat. Deze motivering van de rechter kan de werkelijke motivering verhullen. Het derde punt ziet op het gebrek aan feitelijke grondslag. In de motivering kan verwezen worden naar de feiten. Er kunnen empirische uitspraken worden gedaan met betrekking tot de feiten. Het is dan de vraag of de feiten waar zijn, dus of ze kunnen worden bewezen aan de hand van empirisch bewijs. Dit zie je in de casus van Martin Smit. Het ging hierbij om een bestuurder van een graafmachine, hetwelk een kind had overreden. De vraag was toen of de bestuurder van de graafmachine aansprakelijk was voor de verwondingen van dat kind. Een overweging van de Hoge Raad was of van graafmachines een afschrikwekkende of aandachttrekkende indruk uitgaat. Het Hof had gezegd dat een graafmachine een afschrikwekkend uiterlijk had, waardoor er geen aansprakelijkheid was. De Hoge Raad aanvaarde wel aansprakelijkheid, daartoe gaf ze als motivering dat er van een graafmachine aantrekkingskracht uitgaat. Het punt van Vranken is dat deze uitspraak een empirische uitspraak is. De uitspraak moet worden getoetst door psychologisch onderzoek, dit onderzoek had niet plaatsgevonden. De Hoge Raad was in ieder geval niet bekend met dergelijk onderzoek. Dit leidde tot een gebrek aan feitelijke grondslag.  De theorie van Vranken wordt behandeld binnen het thema van de onbepaaldheid van de feiten.

Ton Derksen

Derksen onderscheidt twee manieren waarop je tegen feiten aan kunt kijken. Het gaat hierbij om de alledaagse waarheidsvinding en de empirische waarheidsvinding. Bij de empirische waarheidsvinding ga je op zoek naar de waarheid, dit is de wetenschappelijke visie op waarheidsvinding. De alledaagse visie is oppervlakkig. Bij de alledaagse waarheidsvinding maak je gebruik van short-cuts, het gaat om afsnijwerk.

Voorbeeld

Het idee is dat wij door evolutionaire processen als mensen zo zijn gevormd dat we in het alledaagse leven snel tot een oordeel kunnen komen over wat in ons belang is, op basis van de feiten. Stel je voor dat je rondloopt als oermens in de jungle. Je ziet een iets bewegen, het is oranje met witte en zwarte strepen. In dat geval zou je weleens kunnen denken dat het een tijger is. Je kiest het zekere voor het onzekere en slaat op de vlucht. In een split-second heb je een oordeel geveld over de feiten en op basis daarvan een besluit gevormd. Het is noodzakelijk dat mensen dat kunnen, omdat ze anders niet kunnen overleven. Dit zou verklaren waarom wij in het alledaagse leven heel snel beslissingen kunnen nemen.

Inmiddels leven we niet meer in een oertoestand maar leven we in een geciviliseerde maatschappij. Je bent in een dierentuin en je ziet in de bosjes iets bewegen. Het is oranje met wit en zwarte strepen. Je zit nu in een geciviliseerde wereld, waardoor het ook een man in een tijgerpak zou kunnen zijn. De meest veilige keuze die je in dat geval kunt maken is weglopen.

Stel je voor, je ziet iemand in een boerka lopen. In dat geval zal je kunnen denken dat die persoon een bom bij zich heeft. Op basis daarvan kan je besluiten om een blokje om te lopen. Een dergelijk oordeel hoeft niet op waarheid gebaseerd te zijn.

Casus Lucia de B.

Lucia de B. werd aangezien als een gevaarlijke seriemoordenares, maar ze bleek uiteindelijk een onschuldige verpleegkundige te zijn. Omdat we als mensen gericht zijn op overleven kiezen we het zekere voor het onzekere wanneer iemand een gevaar op kan leveren. In dat geval kiezen we voor better safe than sorry.

Een interessante vraag is waar we waarheidsvinding in het strafrecht moeten plaatsen. Idealiter moeten strafrechters als empirische wetenschappers te werk gaan om de ware toedracht te achterhalen. Dit is ook het ideaal van Ton Derksen. Het zou ertoe leiden dat de bepaaldheid van de feiten zo groot mogelijk moet worden gemaakt. Er moet dus zo weinig mogelijk twijfel moeten bestaan over wat de ware feiten zijn.

Een bezwaar hierop kan zijn dat de rechter zich niet onder ideale condities bevindt in een strafproces. De rechter moet in een beperkte tijd zijn oordeel geven over de zaak. Hij mag zijn oordeel bovendien niet opschorten. Een rechter mag niet weigeren om een oordeel te geven, in dat geval maken ze zich schuldig aan rechtsweigering. Een wetenschapper mag wel weigeren om een oordeel te geven over de feiten. Het is niet realistisch om te verwachten dat de rechter empirisch onderzoek verricht. Hij behandelt immers een groot aantal zaken op een dag, waardoor hij beperkt de tijd heeft om zich in een zaak te verdiepen. Het is van belang dat je ziet dat er een spanning bestaat tussen de wetenschappelijke en de praktische benadering. Je zou je dus kunnen afvragen waar de strafrechtelijke waarheidsvinding zich bevindt op het spectrum. Je zou kunnen concluderen dat strafrechtelijke waarheidsvinding zich ergens in het midden bevindt.

Lucia de Berk

Het ging over een verpleegster, zij werkte in een ziekenhuis op de kraamafdeling. Op een gegeven moment waren er best veel sterfgevallen. Uit onderzoek bleek dat zij bij vrijwel elk sterfgeval aan het werk was. Op basis van meerdere ‘bewijsmiddelen’ is zij uiteindelijk veroordeeld. Ze werd vervolgd voor 13 moorden en 5 pogingen tot moord. Onder andere Ton Derksen heeft bewezen dat ze niet schuldig was, waardoor zij vrijgesproken was.

Er was een getuige-deskundige in die zaak gehoord, het was een statisticus. Deze had berekend hoe groot de kans zou zijn dat de sterfgevallen zich voor zouden doen tijdens haar diensttijd zonder dat Lucia de kinderen had vermoord. Deze kans was 1 op de 342 miljoen. Als een getuigendeskundige dat verklaart tegenover de rechter, is de rechter daarvan wel onder de indruk. De rechter had eigenlijk heel kritisch dat bewijsmateriaal moeten onderzoeken, en dat was niet gebeurd. Er was ook nog ander bewijs met betrekking tot de vergiftiging van de baby. Daar waren ook weer medici voor gehoord. Ze concludeerden ook dat de baby vergiftigd was. Ton Derksen neemt dat in zijn boek kritisch onder de loep om een aantal problemen met betrekking tot de waarheid te illustreren.

Op basis van de bevindingen van Ton Derksen is er een herzieningsverzoek ingediend. Dit is geregeld in artikel 457 Wetboek van Strafvordering. Vereist is dat er nieuwe feiten aan het licht komen die tot een ander oordeel zouden hebben geleid. In het civiel recht kunnen feiten vastgesteld worden door de rechter. De rechter is lijdelijk. Hij is afhankelijk van wat partijen aandragen. De feiten moeten door de wederpartij worden betwist. Als het Hof eenmaal de feiten heeft vastgesteld, kan er niets meer aan worden veranderd. In het strafrecht is de uitzondering het herzieningsverzoek. In het civiel recht geldt dus de kracht van gewijsde. Waarneming wordt bepaald, maar niet volledig bepaald, door de zintuigelijke prikkels. Wat we zien hangt af van de manier waarop we ernaar kijken en van de theorie die we veronderstellen.

Crombag en de zijnen zeggen dat de officier van justitie een volledig verhaal moet presenteren. Dit moet ook nog verankerd zijn in de feiten. De kritiek van Derksen houdt in dat een goed verhaal overtuigend kan zijn om iemands schuld te bewijzen, hetgeen wat echt is gebeurd kan dan worden weggecijferd. Een rond verhaal kan voor de rechter dus overtuigend zijn. Het hoeft echter niet per se het ware verhaal te zijn. Het kan ook mogelijk zijn dat er een ander verhaal of een alternatief scenario is. Het is belangrijk om te kijken naar bewijs dat kan uitwijzen welk verhaal juist is. Derksen noemt dit discriminerend bewijs. Op basis van het bewijs wat je gebruikt voor je bewezenverklaring moet je als rechter kunnen zeggen dat het scenario juist is en het andere scenario niet.

Toepassing op casus van Lucia de B.

Ton Derksen onderscheidt een aantal operaties waarvan waarheidszoekers gebruik maken. De eerste operatie is zoeken, de tweede operatie is zien. Je hebt ook nog duiden en wegen. Een belangrijke vraag die je hierbij kunt stellen is: ‘Wat is de alledaagse en wetenschappelijke visie op zoeken?’ De alledaagse visie gaat er vanuit dat bekend is wat er gezocht wordt, dit moet uit de context blijken. Als waarheidszoeker zou je onbegrensd kunnen zoeken. Een rechercheur zoekt naar sporen, uit de context blijkt waarnaar hij op zoek moet. De wetenschappelijke visie is een andere. Een onderzoeker moet werken vanuit een bepaalde zoekvraag, deze komt voort uit een bepaald scenario. Een scenario kan een bepaalde zoekvraag opwerpen. Die zoekvraag richt het onderzoek, maar deze beperkt op deze manier ook wat gevonden kan worden.

Toepassing op zaak Lucia: de zoekvraag was hoe die hausse aan stergevallen tijdens de diensten van Lucia haar diensten kon zijn ontstaan. In dit scenario ging men uit van moord. De kritische vraag die we onszelf kunnen stellen is of er wel een hausse aan sterfgevallen was. De vraag van het OM komt eigenlijk voort uit een bepaald soort scenario, in dit geval moord. Het kan ook zo zijn dat het scenario niet blijkt te kloppen. Ook het Hof stelde volgens Derksen een verkeerde vraag (p.22). Dit was: Hoe kan iemand bij toeval betrokken zijn bij niet-natuurlijke sterfgevallen? Men had dit vastgesteld aan de hand van verklaringen van getuigen-deskundigen. Ton Derksen laat zien dat in heel veel van die gevallen sprake was van een natuurlijke dood. In de gevallen waarin er sprake was van een niet-natuurlijke dood kon er sprake zijn van twijfel aan de juistheid van die verklaringen. De twijfels kunnen alleen aan het licht komen als je uitgaat van het onschuldscenario. De rechter en het OM gaan echter uit van een schuldpresumptie. Een zoekvraag is richtinggevend voor het onderzoek en beperkt op die manier ook wat gevonden kan worden. In het alledaagse leven hoeven we daar niet zo goed over na te denken. In een wetenschappelijke context moeten we die zoekvraag formuleren. Derksen zegt dat wanneer alles op moord wijst, je jezelf af moet vragen of het ook anders kan zijn.

Zien

Zien in het alledaagse leven is een passieve onderneming (p.25). In deze visie neem je blote feiten waar. Volgens de wetenschappelijke opvatting is waarneming niet passief, maar het resultaat van een actieve bewerking door het brein van de ingekomen stimuli volgens kennis (p.27). We nemen zintuigelijke prikkels waar, maar het is niet zo dat we onszelf direct een beeld vormen van de dingen zoals ze zijn. Er vindt een soort van vertaalslag plaats in onze hersenen. Op basis van onze kennis zien we iets in de zintuigelijke werkelijkheid (voorbeeld met twee gezichten en een vaas). De werkelijkheid treden we tegemoet op basis van veronderstellingen. Deze veronderstellingen vinden basis in onze kennis. Op basis daarvan zien we wat we zien.

Terugkoppeling naar strafrechtcontext

Er staat in het boek op p.40 een verwijzing naar de zaak van Lucia de B. In de zaak van Lucia de B. zag het Hof een herkenbaar patroon. De verpleegkundige deed een onvolledig verslag en weinig ter zake doende. Ton Derksen zag echter dat de verslaglegging niet gebrekkiger was dan die van andere verpleegkundigen. Lucia moest als verpleegster een verslag bijhouden van de patiënten die ze had behandeld en de incidenten die zich voordeden. Volgens het Hof was het verslag slordig en gebrekkig. Derksen concludeert dat er niets bijzonders is aan de verslagen van Lucia en dat ze even nauwkeurig was als collega’s.

Duiden

De alledaagse visie op duiden is dat feiten voor zichzelf zouden kunnen spelen. De wetenschappelijke visie is dat feiten betekenis en bewijswaarde krijgen in het licht van de achterliggende theorie die zegt waar ze een teken voor zijn.

Op p.69 gaat het over het belang van de bekentenis. Men gaat ervan uit dat de bekentenis een bewijs is voor de schuld van de verdachte. Dit is gebaseerd op twee theorieën; het gaat hierbij om de eigenbelang theorie en de geen lekkage theorie. De kritiek op de eigen belang theorie is dat het niet enkel gaat om belangen op de lange termijn, maar ook om belangen op de korte termijn. Je kunt hierbij denken aan op tijd thuis zijn of van het verhoor af zijn. Deze theorie gaat derhalve niet altijd op. Op de geen lekkage theorie is ook kritiek mogelijk. De dader kan alleen aan daderkennis komen doordat hij de daad heeft gepleegd, omdat de politie geen informatie lekt over het strafbare feit aan de verdachte. In werkelijkheid lekt de politie heel vaak informatie aan de verdachte, waardoor hij op die manier ook aan zijn informatie kan komen. Een bekentenis met relevante informatie zou daardoor niet altijd een teken zijn voor schuld. In de zaak Lucia de B. (p. 69) blijkt dat de officier gericht is op het verkrijgen van een bekentenis van Lucia.

Wegen

Wegen is de laatste operatie. Bij het wegen gaat het om het wegen van het positieve bewijsmateriaal tegen het negatieve bewijsmateriaal. In het alledaagse leven gaan we uit van een positieve bewijshouding. We gaan opzoek naar zoveel mogelijk bewijs voor onze veronderstelling. Derksen heeft daar kritiek op. Hij zegt dat in de positief bewijsmateriaal in de wetenschappelijke context nog niets zegt over de context. De redenen hiervoor zijn als volgt: Het kan immuun zijn voor weerlegging, het scenario kan eventuele uitkomsten blokkeren en tot slot kan al het positief bewijsmateriaal passen bij een alternatief scenario dat een even goede verklaring biedt.

Toepassing op zaak Lucia (p.73 en 74)

Het Hof houdt hier geen rekening mee. Het Hof zegt dat het gespeeld is wanneer Lucia van slag is. Als ze niet van slag is, toont ze hoe meedogenloos en ongevoelig ze is. Lucia is zo altijd schuldig. De theorie is dus immuun voor weerlegging, ze kan niet ontkracht worden. Dat eventuele uitkomsten worden geblokkeerd bespreekt Derksen op p.75 en 76. Het gaat hierbij om de verslagen van andere verpleegkundigen en artsen.

Digoxine is een medicijn tegen hartfalen. Het is ook een stofje dat we in ons lichaam hebben. Bij een bepaalde baby waren hoge concentraties aangetroffen. Er waren twee manieren om dit te onderzoeken. Je had een ziekenhuismethode en de gouden standaardmethode. Het OM en het Hof baseerden zich op de ziekenhuismethode, deze was onbetrouwbaar omdat ze ook vergelijkbare stofjes meten met deze methode. Derksen laat zien dat als je uitgaat van het onschuldscenario kunt laten zien dat de hoge concentratie ook zou kunnen worden ingepast in het onschuldscenario. Als je uitgaat van het onschuldscenario zou je eerder kijken naar de goudenstandaard methode. Als je uitgaat van het schuldscenario kijk je naar de uitslagen van de ziekenhuismethode.

Het is goed om het bewijsscenario dus vanuit meerdere scenario’s te bekijken en het schuldscenario op de proef te stellen. Hierin ligt het belang van de alte