In dit artikel zullen verschillende vormen van mensenhandel worden behandeld vanuit een juridisch perspectief. Er is een foutieve algemene aanname dat het grootste deel van de mensenhandel gaat over prostituees. In dit artikel gaat het daarom over andere vormen van mensenhandel, met name in Nederland. Ook zal het tekort aan kennis hierover benadrukt worden.

Korte geschiedenis van het juridische framewerk

Sinds de 19e eeuw is slavernij afgeschaft, maar niet geheel verdwenen. In 1926 werd de slavernij conventie getekend. Veel acties in de 20e eeuw waren tegen vrouwensmokkel voor de seksindustrie gericht. In Nederland werd niet de conventie maar een voorstel getekend dat tegen seksuele uitbuiting was. Vrijwillige prostitutie bleef legaal. Buiten de seksindustrie om was er geen aandacht voor mensenhandel. Echter, sinds 2005 is er een nieuwe wet, die ook handel voor de verwijdering van organen, gedwongen werk of diensten, slavernij en alles wat daarop lijkt tegengaat. In tegenstelling tot andere landen wordt er geen onderscheid gemaakt tussen vervoerde of niet-vervoerde slachtoffers van gedwongen werk. Wat iemand een illegale werknemer maakt is echter niet helemaal duidelijk, en wordt overgelaten aan de rechter.

Wat weten we over mensenhandel voor arbeidsuitbuiting?

Helaas weten we niet zo veel, omdat:

• onderzoek niet altijd onderscheid maakt tussen smokkel en mensenhandel en ongewone migratie

• de gegevens komen van een beperkt aantal studies

• het grootste deel gaat over sekshandel (deels vanwege de media)

De laatste jaren is toch duidelijk geworden dat ook in Nederland illegale arbeid alomtegenwoordig is, groeit, en verbonden is met slechte omstandigheden, onzekerheid en te lage lonen. 'BNRM' deden een zeer groot verkennend onderzoek en kwamen erachter dat uitbuiting zeker voorkomt, en we er nog steeds nauwelijks een beeld van hebben.

Kwetsbare sectoren

De bouw, landbouw, textiel, restaurant, catering, en huishoudelijke werksectoren zijn normaal erg kwetsbaar. In Nederland bleken schoonmaak en de bouw minder kwetsbaar te zijn. Vaak gaan de sectoren met veel uitbuiting samen met veel risico en illegaliteit (bijvoorbeeld hennepplantages).

De slachtoffers

De slachtoffers komen vaak uit landen waar relatief weinig kansen zijn, vooral in Europa, West- en Oost Afrika, Azie en het Midden-Oosten. Ze zijn niet allemaal laag opgeleid of gevlucht voor mishandeling of werkloosheid. Ook werkenden met stabiele relaties zijn vaak misleid. Risicogroepen blijken te zijn:

• niet-geregistreerde migranten, bang om gepakt te worden

• asielzoekers die niet gegarandeerd lang in Nederland mogen blijven

• vrouwen die afhankelijk zijn van een huwelijk of familieband om te mogen blijven

• sociaal gemarginaliseerde Nederlanders met psychologische problemen of extreem weinig assertiviteit

Ook huishoudelijke bediendes van buitenlandse diplomaten moeten genoemd worden. Veel slachtoffers zijn echter ongeregistreerde migranten. Door illegale routes te nemen om het land binnen te komen, lopen ze vaak schulden op en worden ze door hen uitgebuit. Anderen vallen pas later in de handen van deze 'recruiters'.

Omstandigheden van uitbuiting, problemen en slachtofferhulp

Omstandigheden zijn onder andere:

• verlate of geen uitbetaling

• geen vrije tijd en overwerken

• slechte gezondheid en gevaarlijk werk

• slechte accommodatie

• beperkt eten

• mishandeling (fysiek, psychologisch, seksueel)

• bedreiging, isolatie, intimidatie

• weinig bewegingsvrijheid

• geen medische hulp

• onwettelijke kostenverlaging

• achtergehouden documenten

In de landbouw zijn de arbeiders vaak laag geletterd, afhankelijk, kennen ze hun eigen rechten niet en zijn ze bang hun baan en onderdak kwijt te raken.

In andere sectoren zijn vaak fysieke en mentale gezondheidsproblemen, ook bij mannen. Bijvoorbeeld blootstelling aan chemicaliën en psychologische stress hebben groot effect, en kunnen leiden tot alcohol en drugsgebruik. Voor mannen zijn wel wat opvangcentra beschikbaar voor mannen, maar die worden vaak wel wat anders behandeld.

De daders

De meeste organisaties zijn Bulgaars, Nigeriaans en Roemeens (vooral kinderen). Smokkel en handel is big business, maar veel uitbuiting is ook juist ongeorganiseerd. Er zijn indicatoren voor hierarchisch georganiseerde groepen, maar waarschijnlijk zijn het vooral kleine groepen. De afschaffing van grenscontrole in de EU maakte het makkelijker voor kleine groepen. Ook corrupte politie of immigratieambtenaren worden genoemd.

De Nederlandse oplossing voor uitbuiting in tijdelijk werk is zelfregulatie: de branche stelde zelf een standaard op in overleg met privé-partijen en de overheid. Het effect is niet optimaal. Een netwerk van migranten kan bescherming bieden maar niet altijd: daders rekruteren vaak onder landgenoten.

Het onderzoeken en opsporen van mensenhandel voor uitbuiting

In Nederland hadden werkinspecties weinig resultaat. Sommige gevallen van uitbuiting zijn nooit vervolgd. Vaak kan uitbuiting niet aangetoond worden. Zelfs in landen waar wel een juridische basis bestaat kunnen gevallen niet goed worden berecht.

Conclusie

Daders willen mannen, vrouwen en kinderen uitbuiten die een laaggeschoolde baan nodig hebben. De crisis zal de groep die bereid is hier risico voor te nemen doen groeien. Erkenning van het probleem is gegroeid, maar de nadruk ligt nog steeds op de seksindustrie. Veel gevallen worden niet gevonden, berecht, of bestraft op andere gronden dan uitbuiting. Het probleem is zo complex dat vervolging heel moeilijk is, en het juridisch framewerk tekort schiet.

Enkele verbeteringen zijn zichtbaar. Onderzoek moet zich niet alleen op grote organisaties, maar ook op kleine schaal richten. Verbetering van arbeidsrecht kan het strafrecht ondersteunen, net als administratieve ingrepen. Ook het vergroten van bewustzijn moet overwogen worden. Maar vooral moet er meer onderzoek gedaan worden naar de omstandigheden, en de rol van migratienetwerken.