Het algemene punt van dit artikel is dat er een markt is ontstaan voor bijzondere migratiediensten, waarin de mechanismes en organisatievormen nog relatief onbekend zijn. Dat we hier nog zo weinig theoretische kennis over hebben heeft ongunstig beleid als gevolg.

Introductie

Handel in migranten is een wereldwijd complex probleem. Normaal gesproken wordt gedacht dat omstandigheden thuis altijd de belangrijkste reden zijn voor iemand om naar een mensenhandelaar te stappen. Onderzoeksresultaten zeggen echter dat veel van deze migranten uit een redelijke situatie kwamen, en dus moeten we voorzichtig zijn met zulke generalisaties.

Mogelijkheden voor normale migratie zijn beperkt door grenscontroles. Anderen zeggen dat juist lakse grenscontroles de mensenhandel mogelijk maken. Er bestaat een symbiose tussen de smokkelaar en de gesmokkelde. Echter, dit model bevat nog veel vaagheden en is gebaseerd op speculatie. In dit artikel worden sommigen van die mechanismes, de resultaten ervan in Europa en de empirische onderbouwing bekeken. Het enorme belang en de betrokkenheid bij mensenhandel in de media en publieke opinie is duidelijk.

Definities van de concepten mensenhandel, smokkel en georganiseerde misdaad: consensus en onenigheid

Er is verwarring over de concepten met betrekking tot mensenhandel. Verschillende instituties gebruiken verschillende termen voor hetzelfde. Er wordt steeds vaker onderscheid gemaakt tussen 'smuggling' (smokkelen) en 'trafficking' (mensenhandel). Volgens Graycar is smokkelen gericht op hoe iemand een land betreedt, en op de betrokkenheid van derde partijen die dit mogelijk maken. Mensenhandel is ingewikkelder, omdat het hierbij ook gaat om werkcondities, en of diegene hiermee instemde. Dit laatste is meer een continuüm tussen vrijwillige en onvrijwillige migratie, en vaak is dwang niet echt vast te stellen.

Het doel van mensenhandel is om iemand in een situatie te plaatsen om werk te verrichten onder omstandigheden die vaak mensenrechten schenden. Dit is dus arbeidsuitbuiting. Smokkelen is daarentegen simpelweg het faciliteren van het illegaal oversteken van een grens. Dit zegt niets over mensenrechten, maar vaak gaat het over risicovolle reizen.

De aanname is dat de locatie van werk vaak is gekozen door de mensenhandelaar, maar dit blijkt niet altijd zo te zijn. Vaak komt er bij mensenhandel ook smokkel voor. Vaak hebben gesmokkelden geen idee van de uitbuiting die hen wacht.

Het onderwerp is nog slecht onderzocht en daarom wat vaag, omdat het een nieuw fenomeen is.

Theoretische ontwikkelingen

Deze vaagheid zorgt voor moeilijkheden voor de onderzoeker, omdat er geen theoretisch kader is. Internationale migratie gaat normaal gesproken over de relatie tussen een individu of huishouden dat zich verplaatst en de overheid als grenswachter die bepaalt over iemands recht op asiel. Omdat hier alle theorieën op gebaseerd zijn, zorgt mensenhandel en smokkel voor vaagheid, het ligt tussen legaliteit en illegaliteit, vrijwilligheid en dwang, en de geografische stromen worden aangetast. Instituties moeten meegenomen worden in de analyse.

Er zijn twee overlappende benaderingen: een economisch perspectief dat het als een vorm van handel ziet; en een wettelijke benadering die het als een criminele activiteit ziet. Ook een humanitaire aanpak is mogelijk, maar nog niet ver gevorderd.

De economische benadering heeft een model gemaakt waarin mensenhandel uit is op winst, een intermediair systeem in de globale migratie tussen herkomst en aankomstlanden. Mensenhandel kan gezien worden als gevolg van de commercialisering van migratie, waardoor er rollen zijn voor allerlei instituties. Flexibilisering van banen in de Europese dienstensector is een andere mogelijke oorzaak, omdat dit leidt tot kansen voor illegaal werk. Ook de marginalisering van bepaalde groepen in de samenleving door werkloosheid in Centraal- en Oost-Europa zou mensenhandel in de hand werken.

Mensenhandel wordt vaak vergeleken met slavernij. Er zijn steeds meer verborgen sectoren in Europa waarin legale en illegale activiteiten plaatsvinden. Er zou een verband zijn tussen conventionele georganiseerde misdaad en de activiteiten van ondernemers in de markt. Mensenhandel kan worden gezien als voorziening in werk.

De opkomst van criminele organisaties kan komen door globalisatie. Het zijn mobiele, goed georganiseerde en snel aanpasbare organisaties. De mate waarin dit complexe georganiseerde misdaad is wordt echter nog bediscussieerd. Ook wordt gezegd dat niet-economische factoren een rol spelen: migranten zijn geen willekeurige en homogene groep.

Statistische gegevens

Vaak worden statistische gegevens achterwege gelaten, of zijn ze überhaupt niet eenduidig verzameld. Dit komt doordat:

• mensenhandel een nieuw probleem is

• er soms geen wetgeving is over mensenhandel en de gegevens dus onder een andere naam worden opgeslagen

• dataverzameling is ad hoc in plaats van systematisch

• er is vaak geen centraal bureau dat zich met de dataverzameling bezig houdt

• ook het delen van data tussen landen gaat ad hoc

Algemene problemen geassocieerd met statistische gegevens over mensenhandel

Het grootste probleem met gegevens verzamelen is dat het niet is gedefinieerd: wat willen we eigenlijk meten/weten? Tussen illegale migratie en mensenhandel is geen grens te trekken. Er is geen diepteonderzoek gedaan gebaseerd op enquêtes in West-Europa zoals die in Hongarije, Polen en Oekraïne zijn gedaan.

Schattingen naar de schaal van mensenhandel

De meeste data zijn dus grove schattingen. In 1993 werd geschat dat er 250-350.000 illegale migranten in dat jaar waren binnengekomen in West-Europa. Dit was gebaseerd op het aantal dat was betrapt bij de grens: 60.000. Waarschijnlijk zo'n 4 tot 6 keer zoveel kwamen ongezien langs. Ook het aantal asielzoekers en het aantal illegalen kon geschat worden.

De VS kwamen in 1995 op een schatting van 500.000 illegale vreemdelingen per jaar in West-Europa. Een andere recentere schatting gaat ervan uit dat 1 op de 3 illegale migranten ooit gepakt wordt, waaruit opgemaakt werd dat 25-75.000 gesmokkelden.

Bij de schattingen worden vaak interviews met douane-ambtenaren gebruikt, die vaak erg optimistisch zijn over hoeveel ze pakken. Een ander probleem is wat er eigenlijk gemeten moet worden. Dit loopt uiteen van 'illegale oversteek' tot 'bewezen met hulp van een smokkelaar'. Omdat we niet weten hoe groot het deel is dat gepakt wordt, zijn schattingen moeilijk.

De organisatie van mensenhandel

Typen handelsorganisaties

Mensenhandel is steeds hoger op de politieke agenda gekomen. Twee populaire aannames zijn:

• het komt steeds vaker voor. Men denkt dit omdat er oneindig veel potentiële illegale migranten zijn, veel winst gemaakt wordt en er weinig risico is

• het wordt steeds beter georganiseerd

De mate van organisatie kan worden gemeten in de grootte van de gesmokkelde groepen. Dit is volgens Oostenrijkse gegevens tussen de 20-30, volgens Hongarije kleine groepjes van 1 tot 3. Er zijn smokkelaars (die betaald krijgen) en helpers.

Organisationele structuren

Salt en Stein maakten een organisatiemodel met drie opeenvolgende fases:

• mobilisatie van de migranten in hun herkomstland

• benodigdheden voor het transport

• proces van plaatsing en integratie van de migranten op hun nieuwe locatie.

In Hongarije blijken de organisaties goed georganiseerd, internationaal opererend, hiërarchisch gestructureerd, en hebben ze een onzichtbaar hoog controleorgaan buiten Hongarije. De structuur is flexibel, bestaat uit losse competitieve onderdelen. Wanneer dit netwerk groeit kan het onderdelen van andere landen in zich opnemen, of specialiseren. Gegevens uit Polen bevestigen dit grotendeels. Ook daar staat een brein bovenaan dat voor alles verantwoordelijk is, en waaronder 'maffiabazen' per land die de route beheren. Onder deze twee niveaus zijn per grens teams die de grensoversteek daar regelen, en daaronder vallen weer de collaborateurs met specifieke taken. Helemaal onderaan staan de 'freelance' individuen zoals chauffeurs.

Er wordt vaak aangenomen dat recente ontwikkelingen in integratie en transitie nieuwe kansen schept voor de organisaties. Ook kan worden aangenomen dat steeds meer kleine zaken worden overgenomen en samengaan. Competitie blijkt uit schietpartijen tussen Albanese en Roma handelaren in Tsjechië.

Georganiseerde criminaliteit en criminele activiteiten

Vaak wordt gedacht dat georganiseerde criminaliteit met mensenhandel gerelateerd is, vanwege het feit dat:

• verschillende nationaliteiten samen worden vervoerd

• over grote afstanden wordt vervoerd

• er grote hoeveelheden geld in omgaat

• routes snel veranderen

• er als er iets fout gaat meteen rechtshulp is

• na overheidsacties snel gereageerd wordt.

Het verband tussen georganiseerde misdaad en mensenhandel kan horizontaal zijn (verschillende individuen met andere soorten activiteiten) of verticaal (sequenties van misdaad). Het gaat dus om multi-criminele organisaties, met activiteiten als geld witwassen en drugs verenigd.

Wie zijn de handelaren?

Informatie hierover is niet betrouwbaar. Vaak zijn de bazen van handelorganisaties buitenlanders, uit Balkanlanden of China. In Nederland komt 23.1% van de gepakte handelaren uit Oost-Europa, waarvan een derde uit Polen en de helft Rusland. 90% is man van rond de 34 met een strafblad in eigen land.

Eigenschappen van gesmokkelde migranten

Er is geen samenhangend beeld, de meeste informatie komt van de seksindustrie.

Nationaliteit

De migranten komen uit veel verschillende landen, in de Baltische Staten zijn het vooral Koerden, Afghanen, Somaliërs, Chinezen, Iraniërs, Irakezen, Ethiopiërs en Sri Lankanen. In Nederland, België en Duitsland zijn het steeds meer migranten uit de CEE-landen, Zuid Amerika, Hongarije, Joegoslavië en de Baltische Staten. In Frankrijk steeds meer uit Maghreb, Afrika, Oost en West Europa, Latijns Amerika en Oost-Azië. In Italië zitten vooral migranten uit CEE-landen en Afrika. In Spanje zijn veel prostituees uit de Dominicaanse Republiek en Afrika. In Zweden zijn veel vrouwen uit de Baltische Staten en CEE-landen.

Over het algemeen zijn er steeds meer uit Centraal en Oost Europa, en steeds minder uit Afrika en Azië, maar dat beeld is nog niet bevestigd. Ook zijn het steeds vaker jonge vrouwen uit post-conflict landen.

Demografische eigenschappen

Het zijn in Oost-Europa vooral mannen die gesmokkeld zijn, in de 20 of soms over de 40 jaar. In West-Europa waren het meer vrouwen van begin 20.

Economische vaardigheden en educatie

Via Litouwen worden vooral goed opgeleiden vervoerd, met taalvaardigheden. In Oekraïne waren het mensen met een goede komaf. In Polen waren zelfs veel vrouwen met een universitair diploma.

Motieven

Redenen voor migranten om in handen te vallen van mensenhandelaren kunnen zijn:

• postcommunistisch economisch vacuüm

• economische redenen

• hoge verwachtingen over aankomstland

• gewapend conflict

• politieke redenen

• familieleden in het buitenland

• toestemming van echtgenoot en ouders

• oorlog

• korte termijn drang om te overleven

• onveiligheid op straat

• naïeve gedachten over avontuur

Wat doen we nu?

We weten nog veel te weinig.

Business en marktontwikkeling

Het business-perspectief is volgens velen het beste. We moeten nog veel onderzoeken:

• hoe ontwikkelt de smokkelindustrie zich?

• wat is de aard van deze markten en hoe kunnen we nieuwe handel voorkomen?

De relatie met de georganiseerde misdaad

We moeten beter definiëren wat georganiseerde misdaad is en of/hoe hiervan sprake is in de mensenhandel. Ook het gebruik van nieuwe technologieën is nog niet bekend.

Implicaties voor migratiebeleid

Mensenhandel en illegale migratie heeft een wisselwerking met beleid, en we moeten onderzoeken wat overheden kunnen betekenen. Ook moeten we onderzoeken hoe de nationale veiligheidsregels conflicteren met de veiligheid en mensenrechten van migranten.

Resultaten voor migranten

We weten nog zeer weinig over waar de migranten uiteindelijk terecht komen, wat ze doen en hoe ze rond komen. We hebben dus meer onderzoek nodig.