Materieel Strafrecht casuscollege 4 - UL Rechten B2 - Europeanisering van materieel strafrecht

1. Welke onderwerpen worden in dit werkcollege behandeld?

• Algemene omschrijving van mensenhandel
• Vraag I
• Casus I (jurisprudentie)
• Casus II (uitbuiting van strafbare feiten)

Mensenhandel

Dit casuscollege is toegespitst op het Europeesrechtelijke kader van het verbod op mensenhandel. In Nederland verstaat men hieronder 'het werven, vervoeren, overbrengen, opnemen of huisvesten van een persoon, met gebruik van dwang (dit wordt ruim uitgelegd) en met het doel die persoon uit te buiten'. Die uitbuiting vormt de kern van de mensenhandel. Het komt relatief veel voor in de seksindustrie, landbouw en horeca. Personen hebben dan zulke slechte arbeidsomstandigheden dat hun mensenrechten in het geding zijn.

De dwang die bij de mensenhandel gebruikt wordt, kan verschillende vormen aannemen. Zo kan gedreigd worden met fysiek geweld, maar ook misleiding of misbruik van een kwetsbare positie wordt gezien als dwang. Bij het werven of vervoeren van een minderjarige met het oogmerk van uitbuiting is er altijd sprake van mensenhandel, ook als dwang afwezig is.

In het Nederlandse recht is het verbod op mensenhandel vastgelegd in art. 273f Sr. Dit is een complex artikel. In lid 1 zijn al 9 varianten van mensenhandel gegeven. Voor de praktijk zijn sub a, c en d van lid 1 het belangrijkst. Die komen in de rechtspraak het meeste terug.

Vraag I

Op welke rechtsgrondslag in het Verdrag van Lissabon zijn de in Richtlijn 2011/36/EU vervatte strafbaarstellingen gebaseerd?

Dit is artikel 83 VWEU. In het Verdrag van Lissabon is voorzien in een rechtsgrondslag voor bepalingen op het terrein van het materiële strafrecht.

Casus I (jurisprudentie)

Vraag: Wat is in het arrest HR 5 april 2016 (Telefoonabbonementen) in de kern het verschil van opvatting tussen het Openbaar Ministerie en de Hoge Raad met betrekking tot het vereiste van 'uitbuiting' in art. 273f Sr?

Het OM stelt dat het Hof ongelijk had in zijn oordeel dat er in deze casus geen sprake was van uitbuiting. Bij sub 4 lid 1 van art. 273f hoeft er volgens het OM strikt genomen geen sprake te zijn van uitbuiting, wat betekent dat dit niet glashard bewezen hoeft te worden. Volgens het OM was er hier wel sprake van dwang, en daarmee ook van uitbuiting. Het feit dat er dwang aanwezig was, maakt op zichzelf al dat er sprake was van uitbuiting. De Hoge Raad stelde echter dat er geen sprake was van uitbuiting. Hiervoor gebruikt de Hoge Raad onder meer de Memorie van Toelichting, waarin veel aandacht is voor de aanwezigheid van uitbuiting, waarin onder meer de persoonlijke vrijheid van de slachtoffers beperkt wordt. De Hoge Raad maakt in dit arrest daarom onderscheid tussen het delict mensenhandel en het veel lichtere delict van oplichting. In deze casus was er geen sprake van oplichting. Het vereiste van uitbuiting moet dus eigenlijk in sub 4 lid 1 van art. 273f 'ingelezen' worden. Het is een impliciet bestanddeel.

Vraag: Waarom was er in het arrest HR 16 oktober 2018 (Uitbuiting in Chinese horeca) volgens het Openbaar Ministerie sprake van uitbuiting? Bent u het eens met het (door de Hoge Raad in stand gelaten) oordeel van het Gerechtshof dat er hier geen sprake was van 'uitbuiting'?

Het Hof stelde dat er weliswaar sprake was van dwangmiddelen, maar dat dit niet betekende dat er ook sprake was van uitbuiting. Het OM stelde dat de kok niet kon beschikken over zijn eigen financiële middelen (zijn pinpas was hem afgenomen) en dat enkel daarom al moet worden aangenomen dat hij in een uitbuitingssituatie verkeerde. Ook was zijn paspoort ingenomen. Het Hof stelde kort gezegd dat het wel meeviel met de situatie waar de kok zich in bevond en dat er daarom geen sprake was van uitbuiting. In deze casus neigt het rechtsgevoel van de meeste mensen naar het toch aannemen van uitbuiting. Het Hof stelt toch geen uitbuiting vast omdat het vond dat de duur van zijn tewerkstelling niet dusdanig was dat er sprake was van uitbuiting. Ook zijn huisvesting was naar Nederlandse normen acceptabel, en hij kreeg voedsel in het restaurant waar hij werkte. 

Vraag: Zijn de oordelen van de Hoge Raad in de beide bestudeerde zaken in lijn met de bewoordingen en doelstellingen van de toepasselijke bepaling(en) in de Richtlijn?

In het arrest van 5 april 2016 stelde de Hoge Raad vast dat uitbuiting een impliciet bestanddeel is van de verschillende varianten van mensenhandel die in art. 273f genoemd zijn. Dit betekent dat uitbuiting ook bewezen moet worden. Het is niet voldoende als wordt vastgesteld dat er gebruik gemaakt is van een van de dwangmiddelen, om louter op basis daarvan uitbuiting aan te nemen. De Hoge Raad kiest dus voor een restrictieve benadering. Dit is in lijn met de bewoordingen en doelstellingen van de Richtlijn. De toepasselijke bepaling is art. 2 van de Richtlijn. Lid 1 van dit artikel bevat de kern van welke gedragingen als mensenhandel strafbaar gesteld moeten worden. Daarin worden ook de dwangmiddelen genoemd. Ook staat er dat het oogmerk van uitbuiting een vereiste is voor het vaststellen van mensenhandel. Dit wijst erop dat uitbuiting niet zomaar ingelezen kan worden als vastgesteld is dat er een dwangmiddel gebruikt is. Overweging 11 van de preambule geeft de doelstelling van de Richtlijn weer. Daar staat dat een ruimer concept van mensenhandel nodig is. Dit betekent echter niet dat er een rekkelijke uitleg aan gegeven moet worden, maar dat mensenhandel in verschillende arbeidsterreinen voor kan komen. Het gaat er dus om dat niet alleen de 'klassieke' voorbeelden onder mensenhandel vallen.

In het arrest van 16 oktober 2018 deed de Hoge Raad uitspraak over hoe nu vastgesteld kan worden dat er sprake is van het oogmerk van uitbuiting, een criterium voor het vaststellen van mensenhandel. De uitspraak benadrukt dat de omstandigheden van het geval hier erg belangrijk in zijn, maar noemt ook een aantal factoren. Dit zijn: de aard en de duur van de tewerkstelling, de beperkingen die die voor betrokkene met zich meebrengen en het economisch voordeel dat door de tewerkstelling voor de 'uitbuiter' wordt behaald. De Richtlijn benadrukt dat het moet gaan om ernstige gevallen, niet om incidentele gebeurtenissen. Er mogen dus best wat eisen gesteld worden door de rechter. In de preambule staat dat het bij mensenhandel gaat om mensenrechtenschendingen. Dit is dus iets ernstigs, waarvan niet zomaar sprake is. De criteria die de Hoge Raad noemt lijken dus niet in strijd met de Richtlijn. De wijze waarop die criteria in de praktijk uitpakken kan uiteraard wel leiden tot strijdigheid met de Richtlijn, maar dat is nu nog niet te voorzien. Ook in deze casus zou je kunnen beargumenteren dat er toch sprake is van een grove schending van fundamentele rechten.

Casus II (Uitbuiting van strafbare feiten)

Arianne gaat samen met haar 9-jarige kleinzoon Eduard boodschappen doen bij de Hoogvliet in Leiden. Voor de ingang zegt Arianne tegen Eduard dat hij als eerste naar binnen moet gaan en de boodschappentas met zich mee moet dragen. Kort na hem volgt Arianne. Een aantal keer stopt zij onopvallend een product in de boodschappentas. Ze wijst ook producten aan die Eduard op haar aanwijzen in haar tas stopt. Op een bepaald moment gaat Arianne naar de uitgang. Eduard loopt met de tas in zijn handen langs de kassa, groet de caissière en loopt naar buiten. De caissière vertrouwt het echter niet em waarschuwt haar baas. De baas doet namens de Hoogvliet aangifte. De politie is snel gearriveerd en inspecteert de tas die Arianne op de parkeerplaats in haar auto gezet heeft. Zij verklaart dat ze de boodschappen bij een andere supermarkt gekocht heeft en dat ze bij de Hoogvliet niets gekocht hebben. De camerabeelden bevestigen echter de gebeurtenissen die hierboven beschreven staan. De officier van justitie besluit Arianne strafrechtelijk te vervolgen, maar twijfelt over de tenlastelegging.

Vraag: Stel dat u parketsecretaris bent en u wordt gevraagd de officier te adviseren over het ten laste te leggen feit. Heeft Arianne zich volgens u schuldig gemaakt aan mensenhandel of diefstal?

Voor het aannemen van mensenhandel moet vastgesteld worden dat de gedragingen van Arianne te vervolgen zijn onder art. 273f. Het inzetten van een kleinkind voor diefstal kan vallen onder lid 1 sub 2 en 4. Vast staat dat ook uitbuiting apart bewezen moet worden. Wat is de aard en de duur van de tewerkstelling? Er was hier sprake van een incidentele inzet van het mogelijke slachtoffer. In overwegin 11 van de preambule van de Richtlijn staat dat uitbuiting ook kan slaan op zakkenrollen en winkeldiefstal. In de literatuur bestaat de opvatting dat hier een regelmatig plaatsvinden van de tewerkstelling bedoeld wordt. In deze casus is daarvan geen sprake. Het lijkt er dus op dat vooral vanwege de korte, incidentele duur van de uitbuiting er hier geen sprake is van mensenhandel. Het ten laste leggen hiervan is dus niet verstandig.

Het aannemen van diefstal in de casus lijkt meer voor de hand te liggen. Er is sprake van een gekwalificeerde diefstal: diefstal door twee of meer verenigde personen. Arianne heeft zelf ook boodschappen in de tas gedaan; haar minderjarige kleinzoon kan niet zelf strafrechtelijk aansprakelijk worden gesteld.

2. Welke onderwerpen worden besproken die niet worden behandeld in de literatuur?

Er worden geen onderwerpen besproken die niet worden behandeld in de literatuur.

3. Welke recente ontwikkelingen in het vakgebied worden besproken?

Er worden geen recente ontwikkelingen in het vakgebied besproken, behalve de recente arresten.

4. Welke opmerkingen worden er tijdens het college gedaan door de docent met betrekking tot het tentamen?

Er worden geen opmerkingen gedaan met betrekking tot het tentamen.

5. Welke vragen worden behandeld die gesteld kunnen worden op het tentamen?

Zie bovenstaande.