Materieel Strafrecht Hoorcollege 11 - UL Rechten B2 - Europeanisering van het materieel strafrecht

1. Welke onderwerpen worden in het hoorcollege behandeld?

• Internationalisering en Europeanisering
• Hoe vindt beïnvloeding plaats?
• Welke strafbare feiten?
• Europeanisering en nationale systematiek
• EU-richtlijn mensenhandel

Het strafrecht wordt gezien als een rechtsgebied dat uitdrukking geeft aan nationale opvattingen over recht, politiek en cultuur. Het materiële strafrecht is hier een goed voorbeeld van, zeker als het gaat over maatschappelijke thema's zoals abortus en euthanasie. Ook in drugsbeleid bestaan er grote nationale verschillen. Toch is ook een groot deel van het Nederlandse strafrecht beïnvloed door het internationale en Europese recht. Een voorbeeld is de Wet economische delicten. Die is voor een groot deel gebaseerd op Verordeningen van de Europese Unie.

Economische delicten in Nederland zijn dus voor een belangrijk deel geformuleerd op het niveau van de EU. Er is dus invloed van een andere rechtsorde.

Deze invloed is ook zichtbaar in art. 197 Sr. Dit artikel is een implementatie van de Terugkeer-Richtlijn. Ook art. 273f, waarin mensenhandel strafbaar gesteld is, is een voorbeeld. Het internationale en Europese recht geeft minimumstandaarden over de strafbaar gestelde gedragingen. In Nederland is meer strafbaar dan alleen gedragingen omschreven in deze minimumstandaarden.

Internationalisering en Europeanisering

Deze ontwikkelingen hebben te maken met de algemene ontwikkelingen van internationalisering en Europeanisering. De mobiliteit van personen is de laatste 100 jaar enorm toegenomen, waardoor landsgrenzen makkelijker overschreden worden. Hier maken ook criminelen gebruik van. Dat leidde tot de behoefte om samen te werken tussen landen in strafzaken.

Daarnaast is de kennis over grootschalige misdaad toegenomen, wat er ook voor zorgde dat men gezamenlijk internationaal actie wilde ondernemen om deze misdaad te bestrijden. Dit leidde tot het ontstaan van een supranationale strafrechtelijke rechtsorde. Om efficiënt samen te kunnen werken zijn gezamenlijke normen erg handig. Gelijke delictsomschrijvingen en sanctieniveau's bijvoorbeeld.

Met betrekking tot Europa was de nasleep van de Tweede Wereldoorlog belangrijk. Men wilde nooit meer zo'n oorlog en men wilde de mensenrechten waarborgen. Daarom waren landen steeds meer bereid onderdelen van hun soevereiniteit af te staan. Bevoegdheden werden overgedragen aan internationale organisaties, zoals de Raad van Europa en de Europese Unie. Afdracht van soevereiniteit kan ook bestaan in het maken van afspraken over bijvoorbeeld uitlevering. Dit leiden vaak tot een plicht tot samenwerking.

Een derde manier waarop soevereiniteit afgestaan kan worden is door het afstemmen van de eigen regelgeving.

De rest van dit hoorcollege gaat vooral over Europeanisering, die vooral plaatsvindt vanuit de Raad van Europa (van het EVRM en het EHRM) en de Europese Unie. Sinds de jaren '90 heeft de EU ook bevoegdheden op het terrein van het strafrecht.

Hoe vindt beïnvloeding plaats?

Beïnvloeding gebeurt via wet-en regelgeving. Op Europees niveau komen verdragen, richtlijnen en verordeningen tot stand. Daaruit vloeien verplichtingen voor de lidstaten voort, die ze dan in hun eigen rechtsorde moeten verwerken. Deze invloed heeft vooral betrekking op het bijzondere deel van het Wetboek van strafrecht. Het Europese recht gaat dus niet over de definitie van medeplegen of poging. Wel bevat het EU-recht de verplichting om poging en medepleging strafbaar te stellen.

De meeste EU-verordeningen bevatten wel een verplichting voor Nederland, maar laten ook enige vrijheid. Nederland is dan verplicht om iets strafbaar te stellen, maar kan dan kiezen tussen het bestuursrecht en het strafrecht.

De beïnvloeding van delictsomschrijvingen en sanctieniveau's is onderdeel van de harmonisatie van het materieel strafrecht. Scherpe nationale verschillen worden daarin afgevlakt.

Een tweede manier waarop beïnvloeding plaatsvindt is via de Europese rechtspraak. De rechter interpreteert namelijk strafrechtelijke normen, zowel nationaal- als Europeesrechtelijke. Daarnaast beantwoorden Europese rechters prejudiciële vragen over de uitleg van het EU-recht. De nationale rechter heeft minder ruimte om een eigen interpretatie aan het EU-recht te geven. In verschillende vragen geldt voor hem de verplichting om bij onduidelijkheid een prejudiciële vraag te stellen. De uitleg van het HvJ bindt alle lidstaten, wat betekent dat daar ook weer een harmoniserende werking van uit gaat. 

Ook de rechtspraak van het EHRM is invloedrijk. Vaak gaat die over het formele strafrecht, maar ook het materiële strafrecht kan door de verplichtingen uit het mensenrechtenverdrag beïnvloed worden. Bijvoorbeeld omdat de mensenrechten staten verplichten tot het strafbaar stellen van bepaalde gedragingen.

Waarom is het van belang om te weten of een strafbepaling een Europeesrechtelijke herkomst heeft?

Allereerst is dat van belang met betrekking tot de interpretatie. Voor rechters geldt namelijk de plicht van conforme interpretatie aan het EU-recht. Ook is het belangrijk om het toepasselijke grondrechtenkader (meestal het EVRM) te kennen. Bij het ten uitvoer leggen van EU-recht is het EU-Grondrechtenhandvest van belang, dat op sommige punten meer bescherming biedt dan het EVRM.

Welke strafbare feiten?

De Europese invloed is er vooral om strafbare feiten van enig kaliber/ernst, waar frequent een grensoverschrijdende dimensie aan kleeft. (In art. 83 VWEU zijn voorbeelden te vinden). Lid 1 van dit artikel heeft betrekking op de 'Euromisdrijven', dit zijn gebieden van strafbare feiten van enige ernst. Dit betekent vaak dat ook handelingen in de voorfase erbij betrokken zijn. 

Lid 2 van dit artikel gaat over onderwerpen waarover de EU als harmonisatiemaatregelen genomen heeft, maar buiten het terrein van het strafrecht. Denk aan bijvoorbeeld milieurecht. De overtreding van die voorschriften wordt soms strafbaar gesteld.

Europeanisering en nationale systematiek

Hoe werkt de invloed vanuit Europa door op de nationale systematiek? Een beginsel van het strafrecht is dat het een ultimum remedium is: er is geen andere adequate manier meer om het ongewenste gedrag aan te pakken. De achtergrond hiervan is dat we er van uitgaan dat het strafrecht het meest ingrijpende rechtsgebied is. 

Het is de vraag of dit beginsel in Nederland wordt nageleefd. Het Nederlandse strafrecht is vrij ruim, en bevat veel zaken die ook in bijvoorbeeld het bestuursrecht geregeld zijn. Het is ook de vraag of dit beginsel op het EU-niveau wel nageleefd wordt. De laatste jaren is daar meer aandacht voor gekomen. Voor Europees recht geldt een subsidiariteitsvereiste: de Unie mag alleen optreden als en voorzover de doelstellingen van dat optreden niet op nationaal niveau bereikt kunnen worden.

Een andere vraag is welke rechtsbelangen nu met de specifieke strafbepalingen beschermd worden. Dit kan bekeken worden vanuit het perspectief van de wetgever en dat van de rechter. Met de interpretatie van het recht wordt namelijk rekening gehouden met de rechtsbelangen die met dat recht beschermd worden. De wetgever en de rechter zijn bij het toepassen van Europees recht gebonden aan de doelen die dat recht wil beschermen. Dit bepaalt ook welke plek in het wetboek een Europeesrechtelijke norm krijgt. Niet altijd sluiten de doelen van het Europese strafrecht aan op de doelen van het nationale strafrecht. Dit kan voor problemen zorgen.

EU-richtlijn mensenhandel

Deze richtlijn is ook voor het casuscollege van belang. De preambule geeft al veel informatie over de doelen van de richtlijn en het juridische kader. Uit overweging 11 blijkt dat de richtlijn bedoeld is om nieuwe ontwikkelingen op het gebied van mensenhandel het hoofd te kunnen bieden. Dit kan de rechter weer gebruiken bij zijn uitleg van de richtlijn, bijvoorbeeld als hij wil nagaan of de nationale wetgever de richtlijn correct geïmplementeerd heeft.

De strafbaarstellingen zijn altijd van een minimaal niveau: er is sprake van minimumharmonisatie. Nederland kan dus meer strafbaar stellen, en hogere straffen opleggen.

2. Welke onderwerpen worden besproken die niet worden behandeld in de literatuur?

Er worden geen onderwerpen besproken die niet worden behandeld in de literatuur.

3. Welke recente ontwikkelingen in het vakgebied worden besproken?

Een recente ontwikkeling is de toenemende invloed van de Europese Unie op het materiële strafrecht.

4. Welke opmerkingen worden er tijdens het college gedaan door de docent met betrekking tot het tentamen?

Er worden geen opmerkingen gedaan met betrekking tot het tentamen.

5. Welke vragen worden behandeld die gesteld kunnen worden op het tentamen?

Er worden geen tentamenvragen behandeld.