Brentjens - Arrest

HvJ EU 21 september 1999, C-115/97 en C-117/97

Onderwerp

Mededingingsrecht, overheidsmaatregelen en diensten van algemeen economisch belang.

Relevante wetsartikelen en beginselen

Art. 3 sug g EG-Verdrag, artt. 5, 85, 86 en 90 EG-Verdrag.

Casus

Het ging hier om een pensioenfonds, opgericht in 1958. Bij Besluit is de deelneming van werknemers tussen de 23 en 64 jaar die werken in een groothandel in bouwmaterialen verplicht gesteld. Het pensioen bedraagt 70% van het laatstverdiende loon. Het bedrijf Brentjens is actief sinds 1963 en heeft in 1968 een pensioenverzekering afgesloten bij de particuliere verzekeraar Generali. Over de periode vóór haar deelneming betaalde Brentjens geen pensioenpremie. Deze regeling was gunstiger dan de regels van het pensioenfonds. Het verzoek tot vrijstelling werd echter afgewezen door het pensioenfonds. Het bezwaar van Brentjens werd eveneens afgewezen. Het pensioenfonds vaardigde drie dwangbevelen uit tegen Brentjens. Volgens Brentjens was verplichte deelneming in het pensioenfonds strijdig met het mededingingsrecht. De volgende prejudiciële vragen werden gesteld.

1. Wordt op grond van artikel 85 lid 1 EG-Verdrag de mededinging beperkt en de handel ongunstig beïnvloedt indien alle werknemers binnen een bepaalde bedrijfstak verplicht zijn om zich bij één pensioenfonds aan te sluiten?
2. Vormt de verplichtstelling van deelname aan dit ene pensioenfonds een schending van de artikelen 3 sub g, 5 en 85 EG-Verdrag?
3. Vormt een bedrijfspensioenfonds een onderneming in de zin van de artikelen 85-94 EG-Verdrag?
4. Indien de overheid een bedrijfspensioenfonds een exclusief recht toekent, vormt dit dan een schending van de artikelen 86 en 90 EG-Verdrag?

Overwegingen HvJ EU

Volgens de Franse regering waren de vragen niet-ontvankelijk, omdat het feitelijke en juridische kader onvoldoende zou worden beschreven. Dit is niet het geval, nu de lidstaten een nuttig standpunt hadden kunnen innemen en er jurisprudentie is op het gebied van de verplichte deelname aan een bedrijfspensioenfonds. Bovendien hebben de regeringen gedetailleerde gegevens hieromtrent ontvangen. Het Hof heeft voldoende informatie om de vragen te kunnen beantwoorden en deze zijn daarom ontvankelijk.

Voor de beantwoording van de eerste vraag betoogt Brentjens dat de mededinging in twee opzichten wordt beperkt. Ten eerste belet de overeenkomst dat ondernemingen zich bij andere beheerders aansluiten. Ten tweede worden deze verzekeraars uitgesloten van een belangrijk deel van de markt. De gevolgen van de overeenkomst zijn merkbaar aangezien deze invloed heeft op de hele Nederlandse sector voor bouwmaterialen. Tevens wordt de handel tussen lidstaten beperkt.

Een zekere beperking van de mededinging is eigen aan collectieve overeenkomsten. Echter, de doelstellingen van de overeenkomst worden belemmerd indien de partijen zich aan artikel 85 van het Verdrag moeten houden. Dergelijke overeenkomsten vallen niet onder de werking van artikel 85 lid 1. Kunnen aard en doel van de overeenkomst rechtvaardigen dat deze buiten de reikwijdte van artikel 85 lid 1 valt? Het doel van de overeenkomst is om één van de arbeidsvoorwaarden te verbeteren, te weten de beloning. De overeenkomst valt daarom buiten de werkingssfeer van artikel 85 lid 1 van het Verdrag.

Het antwoord op de eerste vraag luidt dat het besluit om één bedrijfspensioenfonds op te richten niet onder artikel 85 van het Verdrag valt.

Met betrekking tot de tweede vraag oordeelt het Hof als volgt. Volgens Brentjens heeft de overheid de totstandkoming bevorderd van overeenkomsten strijdig met artikel 85 lid 1 van het Verdrag. Daarmee worden de artikelen 3 sub g, 5 en 85 EG-Verdrag overtreden. Artikel 85 heeft slechts betrekking op het gedrag van ondernemingen. Artikel 85 verplicht lidstaten om geen maatregelen te nemen die de werking van de mededingingsbepalingen ongedaan kunnen maken. Dit doet zich voor als een lidstaat mededingingsregels oplegt die strijdig zijn met artikel 85 door de verantwoordelijkheid tot het nemen van besluiten tot interventie aan particulieren over te dragen.

Lidstaten mogen de aansluiting bij een pensioenfonds verplicht stellen. Het verplicht stellen van de deelneming aan een dergelijk pensioenfonds is niet strijdig met artikel 85 EG-Verdrag. Er wordt geen afbreuk gedaan aan artikel 3 sub g, 5 en 85 EG-Verdrag.

De derde vraag luidt of een pensioenfonds een bedrijf is in de zin van artikel 85 en volgende van het Verdrag. Volgens de regeringen en het Pensioenfonds is dit niet het geval. Zij voeren hiertoe drie redenen aan. Allereerst heeft de verplichte aansluiting een belangrijke sociale functie. Ten tweede heeft het bedrijfspensioenfonds geen winstoogmerk. Ten derde functioneert het Pensioenfonds op basis van solidariteit. Alle werknemers moeten namelijk geaccepteerd worden. Er is geen verband tussen de betaalde premie en het risico dat iemand loopt, anders zouden de ‘goede’ risico’s vertrekken en zou er een neerwaartse spiraal ontstaan.

In casu bepaalt het bedrijfspensioenfonds zelf de hoogte van de premies. De hoogte van de uitkeringen hangt af van de opbrengst van de beleggingen. Als een bedrijfspensioenfonds haar werknemers zes maanden vóórdat zij de deelneming er aan verplicht stelt op de hoogte brengt en een gelijkwaardige verzekering aanbiedt is verplichte deelneming toegestaan. Wel moet er dan compensatie worden geboden voor een eventueel ontstaan nadeel als gevolg van uittreding. Het bedrijfspensioenfonds verricht om deze redenen een economische activiteit.

Het antwoord op de derde vraag luidt dat een pensioenfonds een onderneming vormt in de zin van artikel 85 van het Verdrag.

De vierde vraag houdt in de vraag of de artikelen 86 en 90 van het Verdrag het monopolie verbieden. Het pensioenfonds heeft het uitsluitend recht om premies te innen en te beheren, waardoor het gezien kan worden als onderneming in de zin van artikel 90 lid 1 van het Verdrag. Een onderneming die een monopoliepositie inneemt kan worden geacht een machtspositie in te nemen. Dit geldt ook voor het bedrijfspensioenfonds. Dit is echter pas onverenigbaar met artikel 86 van het Verdrag indien er van deze machtspositie ook misbruik wordt gemaakt.

Er moet worden onderzocht of het monopolie noodzakelijk is om het doel van het pensioenfonds te rechtvaardigen. Een onderneming belast met het beheer van diensten van algemeen economisch belang valt onder de mededingingsregels voorzover de toepassing van die regels hun bijzondere taak niet verhindert. Het belang van de lidstaten om bepaalde ondernemingen te benutten wordt getracht verzoend te worden met het belang van de Gemeenschap tot naleving van mededingingsregels en het behoud van de eenheid van de gemeenschappelijke markt. Voor de toepassing van artikel 90 lid 2 Verdrag is het niet nodig dat de levensvatbaarheid van het pensioenfonds wordt bedreigd.

De premie en het risico zijn bij het pensioenfonds losgekoppeld. Hierdoor wordt een sociaal belang nagestreefd, aangezien iedereen ongeacht het risico deel kan nemen aan dit pensioenfonds. Zulke voorwaarden rechtvaardigen het monopolie. Zonder monopolie zou het financiële evenwicht van het pensioenfonds in gevaar komen.

Het pensioenfonds wordt gebonden aan zijn vrijstellingsbevoegdheid. Daarom kan niet worden aangenomen dat de toepasselijke bepalingen het fonds kunnen aanzetten tot misbruik van deze bevoegdheid. Een vrijstelling kan alleen verleend worden als het financiële risico niet te groot is. Dit oordeel berust op ingewikkelde berekeningen, waardoor het mogelijk is dat een lidstaat de vrijstelling niet aan een andere instelling overlaat.

Echter, de nationale rechter moet een weigering van de vrijstelling toetsen, Hierbij moet hij nagaan of er geen sprake is van willekeur en overtreding van het verbod op discriminatie. Het is tevens aan de lidstaat om te onderzoeken of hij het pensioenniveau nog kan verzekeren dat hij beoogt te garanderen.

Het antwoord op de vierde vraag luidt dat de artikelen 86 en 90 niet aan een monopolie in de weg staan.

Uitspraak

Het besluit om één pensioenfonds op te richten en een vrijstelling te verlenen valt niet onder de reikwijdte van artikel 85 EG-Verdrag. De verplichte aansluiting bij een bedrijfspensioenfonds vormt geen schending van de artikelen 3 sub g, 5 en 85 EG-Verdrag. Een pensioenfonds dat is belast met het beheer van aanvullend pensioen en waarin deelname verplicht is gesteld vormt een onderneming in de zin van de artikelen 85 en volgende van het Verdrag. De artikelen 86 en 90 EG-Verdrag staan niet aan een monopolie in de weg.